घरासमोरच्या ‘नेचर-स्ट्रिप’मध्ये शेती करून लोकांना ‘फास्ट-फूड’च्या व्यसनातून बाहेर काढण्यासाठी चळवळ उभारणाऱ्या, मुलांना निसर्गात रमायला लावणारा, वाळवंटाचं नंदनवन करत, ताज्या फळ-भाज्यांचं महत्त्व पटवून देणाऱ्या अमेरिकेतल्या रॉन फिनले या अवलियाविषयी..कांदा मुळा भाजी। अवघी विठाई माझी। असं म्हणणाऱ्या सावता माळ्याला आपल्या मळ्यात, मातीत उगवणाऱ्या फळांत, भाजीत विठोबा दिसला. त्यांनाच आपला देव मानणाऱ्या सावता माळ्यासारखाच एक अवलिया आहे रॉन फिनले, पण थेट अमेरिकेत. आपल्या मातीत फळभाज्या पिकवून निसर्ग जोपासत त्याला चळवळीचं रूप देणारा. मुलांना, तरुणांना शेतीकडे वळवत ‘गँगस्टर गार्डनर’ तयार केलेल्या या रॉनलाही ‘अवघी विठाई माझी’चा साक्षात्कार झालेला आहे.रॉन अमेरिकेतील लॉस एंजेलिस (एल.ए.)मध्ये राहतो. बहुतेकांना ऐकून, वाचून किंवा प्रत्यक्ष जाऊन ते माहिती आहे. एल.ए. म्हटलं की, हॉलीवूड आणि तिथला झगमगाट डोळ्यांपुढे येतो. पण तिथला सगळाच भाग असा श्रीमंत नाही. तिथला दक्षिण-मध्य (साऊथ सेंट्रल) भाग हा कृष्णवर्णीय वस्तीने व्यापलेला आहे. रॉन स्वत: कृष्णवर्णीय असून याच भागात राहतो. या भागातला समाज शिक्षण, सुसंस्कारांनी दुर्लक्षिलेला असून इथे गुन्हेगारी खूपच आहे. बर्गर, पिझ्झा, कोकसारख्या स्वस्त आणि निकृष्ट आहारामुळे लठ्ठपणाचे प्रमाणही साठ ते सत्तर टक्के असून जिकडे तिकडे ‘डबल’ व्हीलचेअरमधून हिंडणारे लोक दिसतात. रॉन म्हणतो, ‘या भागात सुपर मार्केटस्पेक्षा डायलिसिस सेंटर्सचं प्रमाण जास्त आहे.’ तुरळक दिसणाऱ्या सुपरमार्केटस्मध्येसुद्धा जी.एम.फूड (जेनेटिकली मॉडीफाईड) पदार्थच भरलेले आहेत. जिकडे पाहावं तिकडे वेगवेगळ्या फास्ट-फूडची आऊटलेटस् दिसतात. ड्राइव्ह-इन प्रकारात तर गाडीतून न उतरता प्रोसेस्ड फूडची पाकिटं खरेदी करता येतात. ते फास्ट फूड घरी नेलं जातं व सोफ्यावर बसून टी.व्ही. पाहत पोटात ढकललं जातं व त्यावर पाण्याऐवजी साखरेने भरलेल्या सॉफ्ट ड्रिंक्सचा मारा केला जातो. परिणाम? न आवरता येणारी वजनवाढ व त्यामुळे तरुण वयातच अकाली उत्पन्न होणारे उच्च रक्कदाब, मधुमेह, कोलेस्टेरॉल, हृदयविकार! आरोग्याची ही हेळसांड पाहून अस्वस्थ झालेला रॉनला जाणवत होतं की, काही तरी करायला हवं. आपल्या घराबाहेर उभा असताना त्याच्या लक्षात आलं की, बहुतेक घरापुढच्या नेचर स्ट्रिपवर नुसतंच गवत वाढलं आहे. काही ठिकाणी त्यावर केरकचरा, नको असलेलं अडगळीचं सामान (फर्निचर), जुने कपडे अशा प्रकारच्या गोष्टींचा ढीग पडलेला होता. ‘नेचर स्ट्रिप’ म्हणजे रस्त्याचा फूटपाथ व घराची हद्द यामध्ये असलेली मोकळी जागा. (अंदाजे ४०-५० फूट लांब व ५ फूट रुंद) यावर सुंदर हिरवळ लावून शहराची शोभा वाढवण्यात प्रत्येक घराचा सहभाग असावा हा लोकल सिटी काऊन्सिलचा नियम असतो. जुने सामान काऊन्सिलकडून नियमित उचलले जाते; परंतु शहराचा हा भागच दुर्लक्षिलेला असल्याने ती घाण तशीच पडून होती. रॉननं याचं निरीक्षण केलं आणि त्याला एक भन्नाट कल्पना सुचली व तिचं पर्यवसान एका निश्चयात झालं..रॉनने त्याच्या घरापुढची ‘नेचर-स्ट्रिप’ कुदळ-फावडय़ाने साफ केली व त्या जागेत गाजराच्या बिया पेरल्या. त्याला नियमित खत-पाणी घातलं. काही दिवसांत सुंदर अशी गाजराची रोपं दिसू लागली. काही शेजाऱ्यांनी हे पाहिलं व काऊन्सिलच्या मालकीच्या जागेत हा काही तरी ‘उद्योग’ करतोय अशी काऊन्सिलकडे तक्रार केली. रॉनने सर्वाना समजावून सांगण्याचा खूप प्रयत्न केला; परंतु काऊन्सिलकडून त्यांच्या नियमाप्रमाणे त्याला वरचेवर ताकीद देण्यात आली. रॉनने या धमकावणीला जुमानलं नाही. (सविनय कायदेभंग!) २००९ आणि २०१० मध्ये त्याला दोनदा न्यायालयात खेचण्यात आलं. कायद्याप्रमाणे तो गुन्हेगार ठरला व त्याला तुरुंगवासाची शिक्षा जाहीर झाली; परंतु रॉन धैर्याने लढला. त्याने न्यायालयाला दाखवून दिलं की ‘नेचर-स्ट्रिप’ ही कचरा व घाण टाकायची जागा झाली आहे. त्याच जागेत जर फळबाग किंवा फुलबाग केली तर त्यामुळे हा दुर्लक्षित भाग सुंदर तर होईलच परंतु इथल्या समाजाला उपयोगही होईल. न्यायालयाला ही गोष्ट पटली व रॉनचा तुरुंगवास टळला. या प्रकरणामुळे त्याला खूपच प्रसिद्धी मिळाली. आता तो अशा प्रकारच्या सामाजिक बागा तयार करण्याच्या निश्चियाने पेटून उठला. जिथे दुर्लक्षित जागा दिसते तिथे तो कुदळ-फावडे घेऊन जाऊ लागला व सुंदर फळझाडं लावू लागला. त्यामध्ये केळी, प्लम, डाळींब, अंजीर, स्ट्रॉबेरी, टोमॅटो वेगवेगळ्या पालेभाज्या आणि सूर्यफूल, लव्हेंडर आणि विविध प्रकारची फुलझाडं लावली. आजूबाजूच्या मुलांना याचं खूप नवल वाटू लागलं व उत्सुकतेने ती मुलं या बागा पाहायला येऊ लागली. रॉनने त्या मुलांच्या हातात छोटी फावडी (शॉव्हेल) दिली व मातीशी मनसोक्त खेळायला शिकवलं. त्याच्या म्हणण्याप्रमाणे ‘इफ चिल्ड्रेन ग्रो स्ट्रॉबेरीज, दे वुईल ईट स्ट्रॉबेरीज’ मुलं बागा बनविण्यात रमायला लागली. त्यांना १२-१५ फूट वाढलेलं सूर्यफूलाचं झाड पाहायला खूपच आवडायचं. त्या सूर्यफुलामुळे त्यांना सूर्याचं पृथ्वीशी असलेलं नातं उलगडायचं. त्या उपेक्षित मुलांनी जमिनीतून उगवलेल्या झाडांवर लागलेली फळं कधीच पाहिली नव्हती. त्यांच्या आई-वडिलांनाही हे सर्व नवीन होतं. मग मुलांच्या नादाने म्हणा हवं तर, पण तेही यात सामील झाले व बऱ्याच जणांच्या घरापुढली वापरात नसलेली जागा अशा प्रकारच्या बागांनी घेतली. रॉनची प्रसिद्धी दिवसेंदिवस वाढत चालली होती. एकदा तर चक्क प्रसिद्ध हार्वर्ड विद्यापीठातील तज्ज्ञ मंडळी रॉनचं काम पाहायला आली. त्यांनी रॉनच्या कार्याचा अभ्यास केला व त्याचं काम पर्यावरणाच्या दृष्टीनं अत्यंत महत्त्वाचं असल्याचा निर्वाळा दिला. रॉनची ही मोहीम एखाद्या क्रांतीसारखी फोफावत चालली. या मोहिमेला तो ‘इकोल्युशन’ म्हणतो. (इकॉलाजी आणि रिव्होल्युशन यांचं फ्युजन!) लोकांना रॉनची आयडिया ‘फॅन्टास्टिक’ वाटायची, पण रॉनच्या मते ही आयडिया ‘प्लॅन्टास्टिक’ आहे.अशा प्रकारे बाग लावण्याच्या पद्धतीला ‘गुरिला गार्डनिंग’ किंवा ‘गनिमी काव्याने’ लावलेली बाग म्हणतात. गुरिला गार्डनिंग ही संकल्पना १९७०च्या दशकात लिझ क्रिस्ती (iz cristy) नावाच्या स्त्रीने सुरू केली. तिने काही सहकाऱ्यांच्या मदतीने न्यूयॉर्कमधल्या काही दुर्लक्षित भागाचं सुंदर बागेत रूपांतर केलं व या सामाजिक कार्याला तिनं ‘गुरिला गार्डनिंग’ असं नाव दिलं. रॉन केवळ फुलबागा तयार करत नसून मुख्यत: फळबागा तयार करून विविध प्रकारची ताजी, ऑरगॅनिक वा सेंद्रिय फळे, भाज्या गरीब समाजाला उपलब्ध करून देतो आहे. इथे लक्षात घ्यायला हवं की, रॉन ज्या भागात राहतो तिथे असा बदल घडवून आणणं हे किती दुरापास्त काम आहे. स्वस्तात मिळणारे बर्गर-पिझ्झा-टॅको- डोनट अशा आणि इतर किती तरी प्रकारचे फास्ट फूडचे प्रकार आणि (मिनरल वॉटर) पाण्यापेक्षा स्वस्त मिळणारी सॉफ्ट ड्रिंक्स घेणाऱ्या समाजाची मानसिकता बदलणं फारच अवघड! हे म्हणजे सतत सोफ्यावर बसून काहीही लागलं की ऑर्डरी सोडणाऱ्या माणसाला उठवून मान मोडेपर्यंत शारीरिक कष्ट करायला लावण्यासारखं आहे आणि त्यातून त्याला मिळणार काय? तर, अॅपल, स्ट्रॉबेरी, कलिंगड, काकडी, केळी, अंजीर, डाळींब आणि वेगवेगळी सॅलडस्! फास्ट फूडचं व्यसन (हो व्यसन!) असणाऱ्यांना ताजी फळं/भाज्या खायला लावणं किती कठीण आहे याचा आपल्याकडेही बऱ्याच घरातला अनुभव आहे.साहजिकच रॉनचं लक्ष छोटय़ा पिढीकडे वळलं आहे. लहान मुलांना आरोग्यदायक अन्न मिळालं नाही, निसर्गाशी खेळण्याची संधी त्यांना मिळाली नाही तर त्यांची सर्वागीण होणारी वाढ खुंटेल आणि ही आबाळ कोणत्याही तंत्रज्ञानाने भरून काढता येणार नाही. म्हणूनच तो मुलांना अन्न प्रत्यक्षात कोठून व कसं निर्माण होतं ते दाखवतो आहे. रॉन हा जातिवंत आर्टिस्ट आहे आणि व्यवसायाने तो स्पोर्टस्-फॅशन डिझायनर आहे. तो म्हणतो, ‘बागकाम ही माझ्यासाठी ग्राफिटी आहे आणि जमिनीतली माती हा त्यासाठी लागणारा कॅनव्हास!’ त्याच्या कार्याच्या प्रचार आणि प्रसारासाठी त्यानं एक वेबसाइट केली आहे- Ronfinley.com त्याचे सदस्य स्वयंसेवक आहेत. ते स्वत:ला ‘गँगस्टर गार्डनर्स’ म्हणवून घेतात. कुदळ-फावडी, खुरपी ही या गँगची शस्त्रं. भारतातही काही ‘गँगस्टर गार्डनर्स’ तयार होत आहेत असं तो अभिमानाने सांगतो. ‘नेचर-स्ट्रिप’मध्ये झाडं लावल्यानं ज्या कायद्यानं रॉनला गुन्हेगार ठरवलं होतं त्याच कायद्यात बदल करण्यात रॉन यशस्वी झाला. आता एल. ए. सिटीत ज्या घरमालकांना त्यांच्या घरालगतच्या नेचर-स्ट्रिप(पार्क वे)मध्ये बाग करायची असेल त्यांना फळझाडं व फुलझाडं लावून अशी बाग करता येऊ शकते. रॉनच्या जिद्दीचा आणि मेहनतीचा हा विजयच म्हटला पाहिजे. ज्या काऊन्सिलने रॉनला खेचलं होतं तीच काऊन्सिल आत्ता रॉनच्या पाठीशी उभी आहे व त्याच्या मदतीने अशा बागा तयार करत आहे.सध्या आपल्याकडे विकासाच्या नावाखाली ‘एफएसआय’ हा शब्द काँक्रीटने इंच इंच लढवण्यासाठी वापरला जातो. पण तोच एफएसआय आपण ‘फ्लॉवर/फ्रुट स्प्रिंग इंडेक्स’ म्हणून वापरला तर? आपलं सर्व जीवन पंचभूतांनी आतबाहेर व्यापलेलं आहे. पण मातीशी (पृथ्वी-तत्त्वाशी) आपण जास्त निगडित आहोत. आपण व विशेषत: आपली मुले जर या मातीत खेळली, तिचं सृजनशीलत्व त्यांनी प्रत्यक्ष अनुभवलं तर तिच्याविषयी प्रेम व कृतज्ञता वाढीला लागेल व खऱ्या अर्थाने मातीशी इमान राखलं जाईल! अंजली श्रोत्रिय -health.myright@gmail.com