'Rodrigues, the tiny piece of land must have indeed been exceptionally loved and favoured by God Almighty who chose to cast it in the ocean far away from Chagos archipelago, thus sparing it the abominable fate of islands like Diego Garcia, Peros Banhos and others.' मी मॉरिशसचा 'News on Sunday' वाचत होते. फ्रेंचचा पगडा असलेल्या या बेटावर आठवडय़ातून एकदाच मिळणाऱ्या इंग्रजी वृत्तपत्राचं प्रत्येक पान वाचून झाल्याशिवाय मी ते सहजासहजी रद्दीत टाकत नसे. रॉड्रिग्ज हा मॉरिशसचा अविभाज्य भाग असला तरी या सुदूर बेटाबद्दल मॉरिशसच्या कुठल्याच बातम्यांमध्ये प्राधान्य नसे. या छोटय़ाशा बेटावर परमेश्वराने सौंदर्याची लयलूट करताना त्याला छागोस या द्वीपसमूहापासून दूर ठेवून अशी कुठली कृपा केली असावी, हे कुतूहल मनात डोकावून गेलं. माझ्या कुतूहलाचं थोडक्यात उत्तर असं होतं.. मॉरिशसला स्वातंत्र्य देण्यापूर्वी १९६५ साली ब्रिटन आणि अमेरिकेमध्ये एक गुप्त करार झाला. आणि भारतीय महासागरात मालदीवच्या दक्षिणेला असलेल्या ब्रिटिशांच्या ताब्यातील British Indian Ocean Territory (BIOT) मधील छागोस आíचपिलॅगो या साधारण ३० बेटांच्या द्वीपसमूहातील दिअ‍ॅगो गाíशया या बेटाची अमेरिकेचे सनिकी तळ उभारायला निवड केली गेली आणि त्याचबरोबर नारळाची शेती करणाऱ्या छागोस द्वीपसमूहातील आणि खासकरून दिअ‍ॅगो गाíशयामधील अंदाजे दोन हजार भूमिपुत्रांची गच्छंती केली गेली. ‘स्थलांतरित कामगार’ या नावाखाली त्यांना जहाजात घालण्यात आलं आणि मॉरिशसमध्ये अत्यंत हलाखीच्या परिस्थितीत सोडून देण्यात आले. मॉरिशसला स्वातंत्र्य देण्यापूर्वी ब्रिटिशांनी हे हलवायाच्या घरावर ठेवलेले तुळशीपत्र. पेरॉस बेन्हॉस आणि सॉलोमन हे दोन द्वीपसमूह आता काही प्रमाणात प्रवासी बोटींना खुले करण्यात आले आहेत. साहजिकच निसर्गाचं वरदान लाभलेलं रॉड्रिग्ज हे छागोस द्वीपसमूहापासून दूर ठेवल्याबद्दल मॉरिशियन लेखक भीष्मराजने मानलेले देवाचे आभार माझ्या मनात रॉड्रिग्जबद्दल एक कुतूहल जागे करून गेले. मॉरिशसमध्ये राहणारे भारतीय किंवा बाकी मॉरिशियन्स या बेटाचं नाव निघाल्यावर ‘या छोटय़ाशा बेटावर जाण्यासारखं काय असणार आहे? परत परत समुद्र काय पाहायचा? मला तर घुसमटायलाच होईल..’ अशा निरुत्साही प्रतिक्रिया देत असले, तरी या लेखकानं माझ्या मनात नक्कीच एक उत्सुकता निर्माण केली. प्रवीण (दीक्षित) कामासाठी रॉड्रिग्जला जाऊन आला असला तरी बेट पाहायची संधी त्याला मिळाली नव्हती. आज मात्र मी प्रवीणबरोबर रॉड्रिग्जला जाणार होते. बॉलीवूडमुळे मॉरिशस हे भारतीयांना सुपरिचित आहे. हनिमून कपल्ससाठी ते हॉट डेस्टिनेशन आहे. रॉड्रिग्जचं सौंदर्य मात्र आपल्यापकी फारच थोडय़ाजणांनी अनुभवले असेल. मॉरिशसच्या ईशान्येला ६५३ कि. मी.वर १०४ स्क्वे. कि. मी. चे हे बेट! रॉड्रिग्ज हाही मॉरिशसप्रमाणेच एक बेट-बेटुल्यांचा ताफा आहे. मुख्य बेटाभोवती ही बेटं विखुरलेली आहेत. पाण्यातून जाणाऱ्या बदकामागची जणू छोटी छोटी पिल्लंच! समुद्रानं आपल्या तळहातावर कुतूहलानं त्यांना उचलून घेतलं आहे. विमानातून पाहताना समुद्रात पोहणारी ही छोटी छोटी बेटं मेणबत्ती पेटवून वितळलेल्या मेणाचे थेंब पाण्यात टाकताच मेणाच्या छोटय़ा छोटय़ा टिकल्या पाण्यात तरंगत राहाव्यात तशी दिसतात. मेणबत्ती पेटवून काडेपेटीची काडीही टाकून द्यावी आणि तीही पाण्यावर मस्त तरंगत राहावी तशी lle Aux Sables आणि lle Cocos ही लंबुळकी बेटं आणि त्यानंतर रॉड्रिग्ज! Bay Topaz. खरोखरच अगदी नावाप्रमाणे नितळ, नीलाद्र्र!!! विमानाने Plaine Corail Air Port वर पाय टेकवले. छोटासाच टुमदार विमानतळ ! विमानतळाच्या इमारतीचा आकारही जरासा होडीसारखाच. अमेरिकेच्या शिकागो, न्यूयॉर्क या अतिभव्य, विशाल, विमानतळानंतर हा पिटुकला, सुंदर विमानतळ अगदी घरगुती वाटत होता. मोरपंखी समुद्रावरून अजून गडद, चमकदार मोरपंखी समुद्रावर.. निळ्याशार आकाशाकडून अजून गडद निळ्या आकाशाकडे.. एका tiny dot बेटावरून अजून एका tiny dot बेटाकडे होणारा प्रवास म्हणजे मॉरिशस ते रॉड्रिग्ज हा प्रवास. आम्ही दिल्लीला असताना अनेक मोरांचा ताफा आमच्या घरासमोरून डौलात जायचा. आपले मोरपंखी पिसारे ऐटीत तोलत जाणारे ते मोर काही दिवसांनी आमच्या चांगलेच परिचयाचे झाले. सर्वाचे रंग मोरपंखी असले तरी त्यातील तरुण मोर जास्तच कमनीय आणि तजेलदार दिसत. त्यांच्या पिसांचा मोरपंखी रंग जास्त गडद, उठावदार आणि चमकदार असे. रॉड्रिग्ज आणि मॉरिशसच्या सौंदर्यात हाच फरक होता. आकाशाच्या निळाईच्या अजून अजून गडद होत जाणाऱ्या छटा. हवेतील धूलीकणांचा पूर्ण अभाव. काचेसारखा पारदर्शी मोरपंखी चमकदार समुद्र. जणू विधात्याने आत्ताच समोरचं चित्र ओल्या फडक्याने पुसून ठेवलं होतं. बेट नुकतंच सुस्नात झाल्यासारखं दिसत होतं. बेटावर एक वेगळाच ताजेतवानेपणा भरून राहिला होता. येथे आम्ही सरकारी पाहुणे असल्याने आम्हाला घ्यायला गाडी आली होती. प्रवीणची नेमणूक दोन वर्षांसाठी मॉरिशस सरकारचा सल्लागार म्हणून झाली होती. अर्थात ही गोष्ट आहे १०-१२ वर्षांपूर्वीची! हसऱ्या चेहऱ्याच्या, तुकतुकीत सागवानी रंगाच्या ड्रायव्हरने आमचे स्वागत केले. गाडीत रेडिओ सुरू होता. आम्ही गप्पा मारत असतानाच ड्रायव्हरने रेडिओवर चालू असलेल्या बातम्यांकडे आमचं लक्ष वेधलं. भारतातून आपल्या मदतीसाठी मॉरिशसला आलेले भारतीय शिष्टमंडळ रॉड्रिग्जला पोहोचल्याचे ठळक बातम्यांमध्ये सुरुवातीलाच सविस्तर सांगत होते. मला त्यात भारत किंवा इंडिया हा शब्द कुठेच ऐकू येत नव्हता. बऱ्याच वेळाने माझ्या लक्षात आलं- फ्रेंचमध्ये ‘ड’चा उच्चार ‘ज’ असा करत असल्याने ‘इंडिया’ऐवजी ते भारताला ‘इंज्या’ असं संबोधत होते. बेटाच्या पश्चिम-दक्षिणेकडून दुसऱ्या टोकाला उत्तर-पूर्वेकडे असलेल्या राजधानीच्या ठिकाणी- पो. मांचुरिआला (Port Mathurin) पोहचायचं होतं. त्याला २०-२५ मिनिटं पुरली. गाडी मात्र ४ ७ ४ पाहिजे हं! बाकी गाडय़ा इथे टिकावच धरू शकणार नाहीत. बेटाच्या मधोमध असलेली पर्वतराजी ओलांडून जाताना खंडाळ्याच्या जुन्या घाटाची आठवण होत होती. मोजक्याच गाडय़ा होत्या. रस्ता डांबरी, गुळगुळीत होता. पण चढ श्वास रोधून धरायला लावत होता. आपलेच श्वासोच्छवास आपल्याला ऐकू येत होते. श्वासाला लय असते, तसाच आवाजही असतो, हे सांगणारी शांतता तिथं होती. शांततेकडून अजून नीरव शांततेकडे आम्ही पोहोचलो होतो. मधे मधे लागणाऱ्या छोटय़ा वस्त्या म्हणजे इथली गावं! सगळी मिळून वस्ती अवघी ३७ हजार. वाटेत जाताना केळीच्या बागा आणि त्यांचे लोंबणारे घड नजरेत भरत होते. संध्याकाळ झाली होती. हॉटेलवर सामान टाकलं आणि फिरायला बाहेर पडलो. उताराकडे चालत राहिलं की समुद्र येणार, या हिशेबानं चालत होतो. रस्त्याच्या कडेला असलेल्या छोटेखानी दुकानांवरून नजर टाकत पुढे निघालो. बघता बघता समुद्रकिनारा कधी आला ते कळलंच नाही. चालत थोडंसं पुढे गेलो. एक जेटी दिसत होती. मुशीतून सोन्याचा रस ओतावा तसा आकाशात आणि समुद्रावर सूर्य सांडला होता. त्याच्या सोनेरी झगमगाटाकडे बघायची डोळ्यांना हिंमत होत नव्हती. येथे मॉरिशसची नुसती स्वच्छताच पुन्हा एकदा घासूनपुसून घेतली नव्हती, तर त्याबरोबरच सूर्यालाही बहिर्गोल िभगातून पावन करून घेतलं असावं. अगस्ती ऋषींनी हजारो वर्षांपूर्वी आदित्यहृदय स्तोत्रात केलेलं सूर्याचं वर्णन साक्षात् समोर पसरलं होतं. ‘मूशीत घालिता सोने। तेजस्वी दिसते जसे सुवर्णवर्ण तसाची। कांति ह्य़ाची दिसे दिसे॥ प्रचंड आतपी देई । ताप ह्य़ा जगताप्रती घाम-घाम जना होई। जीव व्याकूळ अंतरी॥ अत्यंत उग्र तेजस्वी। प्रभा फाके प्रखर ही प्रचंड शक्तिशाली जो। वंदितो देव तोच मी॥’ या शक्तिमान विश्वसम्राटाला हात जोडण्याशिवाय गत्यंतरच नव्हतं. गावातले लोकही फिरायला जेटीवर आले होते. ‘इथे बसू नये’ वगरे फलक नव्हते. बसायला छान बाक ठेवले होते. लोकही गप्पा मारत बसले होते. उजव्या हाताला डोंगर.. डोंगरकडेनं रस्ता आणि डावीकडे समुद्र! समुद्र-क्षितिजाच्या रेघेवर ढगांनी चित्र काढायला सुरुवात केली. तासभर चालत होतो. ढगांना आग लावून सूर्य ढगांमागे दडून बसला. ढगांच्या निखाऱ्यावर जणू काय वाऱ्याने फुंकर घातल्यासारख्या त्यांच्या कडा चमचमायला लागल्या. गुलाबी आणि निळसर राखी रंगातील चित्रकला समोर उलगडत होती. समुद्रातील दगडावर बगळ्याच्या जमातीतील पक्षी लांब मान करून मासा शोधत उभा होता. अधेमधे दिसणाऱ्या होडय़ांनी चित्रातल्या मोक्याच्या जागा घेतल्या होत्या. विचार निर्माण करणारं डोक्यातलं यंत्र बंद पडलं. काहीही न बोलता समोर फिरणाऱ्या अदृश्य कुंचल्यातून उमटणाऱ्या रंगांची करामत बघत स्तब्ध बसलो. चित्र पूर्ण झालं आणि सूर्यानं आपला गुलाबी कुंचला पाण्यात खळबळून ढगांना पुसून टाकला. निळ्या- गुलाबी पाण्यावर बोटींना खडकाळ समुद्राचे इशारे देणारे दीपस्तंभांचे दिवे लुकलुकताना दिसायला लागले. इथे समुद्रकिनाऱ्यावर एका समुद्रपक्ष्याचं दगडात कोरलेलं शिल्प माणसाच्या पुतळ्यापेक्षा सुंदर वाटलं. कुठल्यातरी फुलांचा मंद सुगंध हवेबरोबर पसरत पसरत आसमंतात भरून गेला. कुठलातरी परिचित सुवास होता. चालता चालता अचानक समोर फुलांनी बहरलेला शिरीषाचा प्रचंड वृक्ष सामोरा आला आणि सुवासाचा पत्ता सापडला. येताना पाहिलेल्या खुणा लक्षात ठेवीत मागे परतत होतो. मघाचा टुमदार बस डेपो आता निर्मनुष्य दिसत होता. लाल कौलारूउतरत्या छपराचे १०-१२ बसथांबे एकत्र. प्रत्येक थांब्यावर सुटणाऱ्या गाडय़ांचे क्रमांक, सुटण्याच्या वेळा, तिचे सर्व थांबे अशी सर्व माहिती लिहिलेली. बस टर्मिनलवर टॉयलेट, फोन अशा माणसाला लागणाऱ्या सर्व सुविधा उपलब्ध होत्या. जिथे बोट बंदराला लागते ती छोटी जेटी सामसूम झाली होती. मघाशी फिरायला आलेल्या लोकांनी बाकं रिकामी केली होती. थोडं पुढे आलो. मघाचा तो भाजीवाला सामानाची आवराआवर करत बसला होता. आजूबाजूची वेताच्या टोप्या, स्वििमग सूट्स, त्यावर ओढून घ्यायचे सराँग, बाटलीबंद व्हिनेगरमधील मिरच्या, मेमेंटो, टी-शर्ट्स अशा रंगीबेरंगी वस्तूंनी नटलेली छोटेखानी दुकानंही बंद झाली होती. परतीचा मार्ग बरोबर होता. कारण जाताना दिसलेलं ते प्रचंड वडाचं झाड वाटेत दिसलं. गाव शांत आणि सामसूम झालं होतं. पण वडाच्या झाडाला मात्र जाग आली होती. वस्तीला आलेल्या असंख्य पक्ष्यांच्या चिवचिवाटानं आपण बोललेलंही ऐकू येणार नाही अशी अभूतपूर्व गडबड उडवून दिली होती. त्यांची गोड गाणी संपून बहुधा झोपण्याच्या जागेसाठी मारामारी, भांडणं चालू होती. कदाचित दिवसभर कशी गंमत केली, ते आपल्या मित्रांना सांगण्याची चढाओढ त्यांच्यात लागली असावी. माझ्या डोक्यात पंचतंत्रातली गोष्ट जिवंत होत होती. ‘अस्ति दाक्षिणात्ये जनपदे महिलारोप्यं नगरम्। तत्र अस्ति विशाल: वटवृक्ष:!’- दक्षिणेकडे महिलारोप्य नावाचं एक गाव आहे. (कदाचित मॉरिशसचा उल्लेखच ‘महिलारोप्य’ होत असावा.) तेथे एक विशाल वटवृक्ष आहे. हा वृक्ष अनेक पक्ष्यांचं आश्रयस्थान आहे. पावलं पुढे चालत होती आणि चिवचिव मागे अस्पष्ट होत होती. अहमदिया मुस्लीम मशीद आणि होस्टेलसमोर MCB पाटी. छोटं बस स्टेशन.. वळणावर. १०० मी. वर Hotel La Tamaris!! हॉटेल चिंच! आपल्याकडे हॉटेल्सना चिंच, आंबा, पेरू अशी नावं का बरं देऊ नयेत? मॉरिशसला ‘ला तामाऱ्या’ म्हणजे चिंचआळी किंवा ‘चिंचवाडी’ म्हणता येईल असा भाग आहे. चिंचेला एवढी प्रतिष्ठा पाहून बरं वाटायचं. खरं तर भारतातील चिंच इतकी चविष्ट आहे, की रोज तिच्याशिवाय आपलं शब्दश: पान हलत नाही. आपण मात्र तिला ‘घर की चिंच ना के बराबर’ करून टाकलं आहे. पोटातल्या भुकेची जाणीव झाली. जेवणाच्या टेबलावरील मिरचीच्या वासाला नाकानं सणसणून दाद दिली. पाश्चिमात्यांना ब्रेडबरोबर लोणी, तर भारतीयांना मिरच्यांचा ठेचा दिला जात होता. पण आपल्या लवंगी मिरचीची इथली बहीण पाहिल्यावर ‘ती खट का ही खट’ हे ठरवणं जरा अवघडच होतं. कटकट नको म्हणून लोणीच मागवलं. आपल्या पूर्वजांनी ‘उदरभरण नोहे जाणिजे यज्ञकर्म’ असं जेवायच्या आधीच आपल्याला म्हणायला शिकवून खूपच उपकार केले आहेत. खेळीमेळीत जेवण चटकन् संपलं. दुसऱ्या दिवशी नाश्ता झाल्या झाल्या आम्हाला दुसऱ्या हॉटेलवर पोहचवण्यात येईल असं हॉटेल मालकांनी फर्मान काढलं. ‘हॉटेल चिंच’ अगदी गावाच्या मध्यात होतं. आता आम्ही बेटाच्या उत्तर टोकाच्या किनारी असलेल्या ‘हॉटेल कोकोचे’ (Cocotiers) म्हणजे ‘हॉटेल नारळ’वर जाणार होतो. दोन्ही हॉटेल्स एकाच मालकाची होती. दुसऱ्या हॉटेलमध्ये जागा रिकाम्या झाल्या होत्या. ते जास्त प्रशस्त आणि सुंदर होतं. प्रवीण एका मीटिंगसाठी पूर्वी रॉड्रिग्जला आला होता तेव्हा याच हॉटेलमध्ये उतरला होता. तोच समुद्र नवीन जागेवरून अजून नवीन दिसणार होता. आम्हाला घेऊन गाडी ‘हॉटेल कोकोचे’वर आली. हसरे चेहरे, नारळपाणी यांनी आमचं स्वागत केलं गेलं. प्रवीण आपल्या कामाला निघून गेला. पहिल्या मजल्यावरील आमच्या खोलीत गेले आणि सर्वप्रथम पडदे बाजूला करून सज्जाचे दरवाजे उघडले. सज्जातून मोरपंखी समुद्र दिसत होता. अतिशय प्राचीन, अनादि, तरीही सदोदित नवीन अशी दोन विरुद्ध वर्णनं या अफाट सागरासाठी वापरताना ‘सरसाम् अस्मि सागर:’ ‘जलाशयांमध्ये मी सागर आहे’ या भगवान श्रीकृष्णाच्या उक्तीची यथार्थता जाणवत होती. खोलीच्या उजव्या हाताच्या खिडकीशेजारीच एक प्रचंड वटवृक्ष आपल्या पारंब्या खाली सोडून बसला होता. हे दोन महर्ष िवर्षांनुर्वष कुठल्यातरी गहन विषयावर चर्चा करीत जमिनीशी कायमचं नातं जोडून बसले होते. माझं समुद्राचं वेड अजून संपलं नव्हतं. आणि संपेल असं वाटत नव्हतं. न राहवून मी जवळच असलेल्या दुकानातून स्वििमग सूट घेऊन आले. चार दिवस वेळ मिळेल तेव्हा समुद्रात मनसोक्त पोहून घेतलं. समुद्राच्या खाऱ्या पाण्याचा कंटाळा आला तर गोडय़ा पाण्याचा निळाशार तरणतलाव खोलीच्या बाहेरच मौजूद होता. रॉड्रिग्जमध्ये खऱ्या अर्थाने निसर्ग अनुभवायचा असेल तर एक दिवस तरी पहाटे उठून समुद्रकिनाऱ्यावर लांब फिरायला जायलाच पाहिजे. तेथील शांतता अनुभवायला पाहिजे. याआधी कामानिमित्त प्रवीण रॉड्रिग्जला आला असताना मॉरिशसच्या एका मंत्र्यांनी हे त्याला सांगितलं आणि मॉनिर्ंग वॉकचं आमंत्रणही दिलं होतं. मंत्र्यांबरोबरच्या अनुभवाने प्रवीण आणि मीही पहाटे फिरायला जायचं ठरवलं. काल पाहिलेल्या विराट, मोरपंखी स्वप्नाची धुंदी अजूनही डोळ्यांवरून उतरली नव्हती. हिमालयाची विविध शिखरं अनुभवताना प्रत्येक अनुभव ताजाच वाटतो, तसं या चतन्यनिधानाचं विविध दिशांमधून होणारं दर्शनही विलोभनीयच असतं. परत असा समुद्र मला कधीही पाहायला मिळणार नव्हता. कारण या छोटय़ाशा बेटावर परत येण्याची शक्यताही नव्हती. चार वाजता उठून बरोबर पाचच्या ठोक्याला बाहेर पडणं आवश्यक होतं. आम्हाला Grand-Baie (ग्राँम्बे) ला जायचं होतं. समोरून मॉरिशसचे मंत्री येत होते. त्यांच्याबरोबर असलेल्या एका पोलीस गार्डमुळे फक्त त्यांचं वेगळेपण जाणवलं. माश्या ओठांवर, डोळ्यांवर बसत होत्या. एवढय़ा स्वच्छ, सुंदर जागी माश्या कशा? याचं उत्तर मिळालं नाही. हातांना हात हलवायचा व्यायाम मिळाला. प्रत्येक घरातून जास्वंदीचे भरगच्च गेंद बाहेर वाकून बघत होते. समुद्रकिनारीच दोन मोठय़ा सिमेट्रीज्मध्ये प्रत्येक क्रॉससमोर प्लॅस्टिकची फुलं खोचून ठेवली होती. सिमेट्रीला लागून बंगलेही होते. दोन्ही हातांत सामान घेऊन कोळी समुद्रात चालला होता. होडीपर्यंत पोचता पोचता त्याच्या मांडीपर्यंत पाणी वर चढलं होतं. केळीवाला भलेमोठे केळ्यांचे घड विकायला बाजाराच्या दिशेने चालला होता. रस्त्याची खडी चढण चढत असताना आजूबाजूच्या बंगल्यांमधील मोत्या-वाघ्यांनी अशी काही दमदार सलामी दिली, की आमचा ‘हाड..हाड’चा जपसुद्धा फळास येईना. व्यायामाशिवायच ते आमच्या शरीरावरचं अर्धा-पाव किलो मांस कमी करतात की काय असं वाटायला लागलं. सुदैवाने मालकाच्या मध्यस्थीमुळे बचावलो. रात्री कुत्र्यांना घराबाहेर काढायची प्रथा मॉरिशस आणि इथे अगदी ‘शेम टू शेम’ होती. पाच वाजले होते. फटफटत होतं. चढाच्या दोन्ही बाजूंना बाभळीचं रान माजलं होतं. आपल्याकडल्या बाभळींपेक्षा या अंगापेरानं मजबूत होत्या. अधूनमधून वाक्वाच्या १२-१५ फूट उंचीच्या झाडांवर अननसासारखी फळं लोंबत होती. वाक्वा म्हणजे आपल्याकडील केवडय़ाचाच एक प्रकार. आपल्या केवडय़ापेक्षा हाडापेरानं मजबूत. त्याच्यावर लोंबकळणारी अननसासारखी फळं कोकणच्या केवडय़ावर कधी पाहिली नव्हती. चढण पूर्ण चढून गेलो आणि सभोवार नजर टाकली. एक मोरपंखी निळं अर्धचंद्राकार स्वप्न समोर शांत पहुडलं होतं. सगळे कष्ट कुठल्या कुठे पळून गेले. डोंगराच्या उतरणीवर समुद्राला मिळेपर्यंत हिरवळच हिरवळ पसरली होती. त्या विस्तीर्ण हिरवळीवर उतरत्या छपरांचे छोटेखानी टुमदार बंगले वसलेले होते. हिरवळीवर एक डौलदार कोंबडा कुटुंबकबिल्यासह ‘वॉक’ घेत होता. एवढय़ात तिथल्या पाटीकडे लक्ष गेलं- ‘हॉटेल ले कोनोकोनो!’ (हेही इथल्या खाऊन संपलेल्या अजून एक माशाचं नाव.) तो सुंदर परिसर न्याहाळत उभे असतानाच तिथल्या हॉटेल मालकांनी आमचं स्वागत केलं. ‘या ना.. आमचं हॉटेल बघा.’ आग्रहाने त्यांनी हॉटेल दाखवलं. आम्हाला सूर्योदयाच्या आत रूमवर पोचायची घाई होती. शेवटी व्हिजिटिंग कार्डस्ची देवाणघेवाण करून आम्ही पुढच्या समुद्रदर्शनाला निघालो. आता पूर्ण उतारच होता. उतरताना समोरच समुद्र आणि पांढरी पुळण दिसत होती. सुरूची झिपरी झाडं मधूनमधून झिपऱ्या हलवून एकमेकांच्या कानात कुजबुजत होती. सुरूच्या बनात बसायला बाकही होते. आम्ही शांतपणे समुद्र डोळ्यांत साठवून घेत तिथल्या बाकावर कितीतरी वेळ निश्चलपणे बसून होतो. नितांत शांत समुद्रात इंग्रजी ‘व्ही’च्या आकाराच्या लहरी उठवीत एक नाव डौलात पाणी कापत चालली होती. पक्ष्यांशिवाय कुठलाही आवाज येत नव्हता. पूर्वेकडे गडद निळ्या आकाशावर उजाडल्याच्या खुणा उमटायला लागल्या. जवळपास चाळीस मिनिटं इथवर पोचायला लागली होती. तेवढंच परत माघारी जायचं होतं. मघाशी गोड वाटलेला उतार आता चढताना तेवढा गोड वाटत नव्हता. सकाळी पो. मांचुरिआला जाण्यासाठी ग्राँबेवरून सुटलेली पहिली बस आमच्या मागून घूँ घूँ घूँ घूँ आवाज करीत पो. मांचुरिआला निघाली. तिच्या घुमण्याच्या आवाजावरून आणि डिझेलच्या काळ्या काळ्या धुराच्या घनतेवरून ती आम्हाला घ्यायला मधे थांबेल अशी शक्यताच नव्हती. असा दणकटच चढ होता. तोपर्यंत सूर्यराव तळपद्यांनी आकाशाच्या स्टेजवर एंट्री घेतली आणि आल्या आल्याच आमची पाठीची चामडी अशी काही भाजून काढायला सुरुवात केली, की थोडय़ाच वेळात आमच्या पाठीचं पुरतं भरीत झालं. समुद्रही तळपायला लागला. निळ्या समुद्रावर सोनेरी तरंगांची गर्दी उसळली. सोनेरी तरंग सतत हेलावण्याने त्यांच्यावर चमचम हिरकण्यांसारख्या चांदण्या चमकत असल्याचा भास होत होता. जेवढं बेट छोटं, तेवढी समुद्राची व्याप्ती विशाल.. अति विशाल भासत होती. हेच त्या छोटय़ा बेटाला लाभलेलं महावरदान होतं. विश्वरूपाची झलक अनुभवत रूमवर पोचलो. व्हॉट अ वॉक!! हॉटेलच्या लॉबीच्या दोन्ही िभतींवर रॉड्रिग्जमधल्या प्रेक्षणीय स्थळांचे फोटो लावले होते. ते बघत बघत जाताना तेथल्या गुंफेच्या फोटोंनी माझं लक्ष वेधून घेतलं. आम्ही चार दिवस इथे राहणार होतो. प्रवीण मात्र सकाळी आठाच्या ठोक्याला रोज कामाला जाणार होता. मी फोन करून मला ती गूढ गुंफा पाहायला जायचं आहे म्हणून सांगितलं. ‘आज शक्य नाही. आजची रिझर्वेशन्स फूल आहेत. त्यासाठी सरकारी परवानगी लागते. आज आम्ही ती घेऊन ठेवू, मग उद्या जाता येईल..’ असं मला सांगण्यात आलं. दुसऱ्या दिवसाचं बुकिंग करून मी नकाशा पसरून बसले. प्रवीण चार वाजता येणार होता. मला चार वाजेपर्यंत वेळच वेळ होता. म्हटलं, ठरवून कुठे न जाता नुसतंच बसनं फिरून येऊ या. बेटाच्या मधोमध मोठा डोंगर पसरला आहे- माँट ल्युबिन. त्याच्या पलीकडे जाऊन पाहू या. बसनं जाताना गाव, माणसं, त्यांचं राहणीमान सर्वच नजरेखालून जातं. बस वस्त्या-वस्त्यांमधून फिरत जाते. एखादं गाव छान समजावत जाते. रस्ते अंगभर पसरलेल्या रक्तवाहिन्यांसारखे असतात, तर बस कानाकोपऱ्यातून फिरणाऱ्या पेशींसारखी. सगळ्या गावाचं आरोग्य बघत, दाखवत जाते. मी पो माचुरिआपर्यंत बस घेतली. परत तेच कालचं चित्र मांडून ठेवलं होतं. पण त्यात वेगळेच रंग भरणं सुरू होतं. वेताच्या विणलेल्या बास्केट्स, टोप्या दुकानांतून डोकावत होत्या. काल पाहिलेलं समुद्रपक्ष्याचं शिल्प पाहून कालचा आनंद आज वाटला नाही. कारण हा सॉलितायर (Solitair) नावाचा चविष्ट पक्षी लोकांच्या पोटात कधीच अदृश्य झाला होता. जिभेवर रेंगाळणाऱ्या त्याच्या आठवणी त्याच्या दगडी पुतळ्याच्या रूपात उभ्या होत्या. डच, फ्रेंच आणि इंग्रजांच्या खादाडपणामुळे मॉरिशसचा डोडो आणि रॉड्रिग्जचा सॉलितायर भूतलावरून कधीच अदृश्य झाले आहेत. मॉरिशस आणि रॉड्रिग्ज दोन्ही ठिकाणी अतिप्रचंड आकाराची आणि विविध प्रकारची कासवं होती. या कासवांचा जीवनकाळ ४०० वर्षांचा होता. ही सर्व कासवं डच, ब्रिटिश आणि फ्रेंचांच्या कॅबिनेट्स बनविण्याच्या कामी आली. काल पाहिलेली जेटी दिसत होती. अरे वा! आज जेटीवर एक जहाजही लागलं होतं. दर सोमवारी मॉरिशसहून अत्यावश्यक सामान घेऊन हे जहाज इथे येतं. हे जहाज भारतानेच मॉरिशसला भेट दिलेलं आहे. जवळच मोठ्ठं गोडाऊन होतं. तेथे पेप्सी आणि कोकचा प्रचंड साठा मौजूद होता. आणि अजून भरला जात होता. माझा मुलगा लहान असताना मी त्याला ‘अजानुबाहू म्हणजे गुडघ्यापर्यंत लांबसडक हात असलेला’ असं सांगत असतानाच अचानक त्याने ‘हो. कळलं कळलं.. म्हणजे चिंपांझी’ अशी माझी विकेट घेतली होती. आज इतक्या सुदूर बेटावर बोट भरभरून आलेला एवढा मोठा कोक आणि पेप्सीचा साठा पाहिल्यावर कोणी मला ‘विश्वव्यापी’चा अर्थ ‘कोक आणि पेप्सी’ असा सांगितला असता तर नक्कीच तो पटला असता. पो. मांचुरिआ आलं होतं. येथूनच मला पुढची बस घ्यायची होती. बस टर्मिनलवर बेटाच्या उत्तर टोकापासून दक्षिण टोक गाठणारी बस उभी होती. ती मला हॉटेल एबनीपर्यंत नेणार होती. बसने डोंगराचा चढ चढायला सुरुवात केली. रस्त्याच्या दोन्ही कडेला दोन-तीन फूट रुंदीच्या काळ्या प्लॅस्टिक पेपरच्या रस्त्याच्या लांबीच्या लांबलचक पट्टय़ा लावल्या होत्या. त्यातून ठरावीक अंतरांवर छोटी छोटी गवतासारखी पानं डोकावत होती. कंडक्टरला त्याबद्दल विचारलं असता तो म्हणाला, ‘ते अननस लावले आहेत.’ रस्त्याच्या कडेकडेनं केलेली दोन-तीन फुटी रुंदीची रस्त्याच्या लांबीची ही अननसाची शेती मला फारच आवडून गेली. माँट ल्युबिन! मी खिडकीतून बाहेर पाहत होते. ‘या डोंगरावर ट्रेकिंग करायला चांगले ट्रेक्सही आहेत. सध्या आपण माँट लिमॉन (Mountain Limon at 398 m (1,306 ft.) या रॉड्रिग्जमधील सर्वात उंच जागी आहोत..’ कंडक्टर सांगत होता. सेंट गॅब्रिअल चर्चवरून बस पुढे जात होती. बेटाच्या आकाराच्या मानाने चांगलं ऐसपस चर्च होतं. मॉरिशसमध्ये भारतीय वंशाच्या लोकांची संख्या जास्त आहे. इथे मात्र जास्तकरून आफ्रिकन वंशाचे कॅथॉलिक ख्रिश्चन. बस गावा-गावात शिरून मला बेटाचं अंतरंग दाखवत होती. सर्वात उंच ठिकाणाहून आमची बस जरा खाली सरकली आणि समोर विराट अर्धगोल समुद्रच समुद्र. जणू विशाल मोरपिसारा समोर उलगडला होता. मोरपंखावरचे विविध रंग समोरच्या समुद्रावर उमटले होते. शिवरूपी मोर त्याचा हा विशाल पिसारा फुलवून, आकाशाचा तुरा उभारून समोर प्रकट झाला होता. ‘हे आकाश तुऱ्यासमान दिसते शंभो तुझ्या मस्तकी शेषाचा उघडा फणाचि दिसतो शंभो पिसाऱ्यापरी त्याचे नेत्र सहस्र हीच जणु का नक्षी पिसाऱ्यावरी नाचे शंभु-मयूर तो फुलवुनी त्याच्या पिसाऱ्यासही’ आदि शंकराचार्यानी केलेलं ‘शिवानंद लहरी’तील शिवाचं वर्णन समोर साकार झाल्यासारखं वाटत होतं. मनात खरोखरच आनंदाच्या लहरी उठत होत्या. फोटो काढावेत की समोरचं दृश्य डोळ्यांत साठवून घ्यावं, हे कळत नव्हतं. दोन-तीन फोटो काढले. नंतर शांतपणे बघत बसले. बस उतारावरून उतरत होती. समोरचं चित्र जास्तच जवळ जवळ सरकत होतं. समोर प्रचंड आकाराची निळीशार स्वच्छ काच बसवली असल्यासारखं वाटत होतं. इतकं स्वच्छ पाणी, की तरंगही जणू गाळून घेतले असावेत. मॉरिशसपेक्षाही स्वच्छ, सुंदर. छोटय़ा छोटय़ा वस्त्यांमधून बस चालली होती. इतक्या सुंदर गावांत प्रत्येक घरापुढे कपडे वाळत घालायला दोऱ्याच दोऱ्या बांधलेल्या दिसत होत्या. कपडे मात्र वाळत घातलेले नव्हते. काहीतरी वेगळंच वाळत होतं. मनाला काहीतरी खटकत होतं. बसमध्ये बसल्यापासून कंडक्टरला मी नवीन आहे हे कळलं होतंच. तो मला मधून मधून माहिती देत होता- ‘इथे लॉबस्टर्स आणि ऑक्टोपस छान मिळतात. रॉड्रिग्जमधला माणूस ऑक्टोपसशिवाय जेवत नाही. या सगळ्या दोऱ्यांवर ऑक्टोपस वाळत घातले आहेत.’ हिरवीगार हिरवळ, निळाशार समुद्र, काळेभोर खडक असं एक सुंदर कोलाज तयार झालं होतं. खडकावर बसलेली, फ्रॉक घातलेली एक काळी आज्जी नातवाला सांभाळत होती. हे जिवंत शिल्प माझ्या कॅमेऱ्यात बांधून घेतलं. त्याच बसने परत मी पो. मांचुरिया गाठलं. मला उद्या सकाळी त्या गूढ गुंफा पाहायला जायची उत्सुकता होती. हॉटेलमधील फोटो पाहून कॅव्हॅरॉन पेटिट गुंफांचा अंदाज येत नव्हता. नसíगकरीत्या तयार झालेल्या या गुंफा मी पाहणार होते. पण एकटीच. प्रवीण आणि त्याच्या डेलिगेशनला पूर्ण दिवस काम होतं. टॅक्सी येणार होतीच. मला फक्त टॅक्सीत बसायचं होतं. मी इच्छित स्थळी पोचले. ते एक खुरटी झुडपं वाढलेलं माळरान होतं. तेही समुद्रापासून दूर. थोडासा विरस होणाराच परिसर दिसत होता. तरीही आलो आहोत तर पाहून घ्या- या तयारीनेच मी तिथे आलेल्या ग्रुपला बोंझु बोंझुं (Good morning) केलं. गुहा पाहायला डोंगरही कुठे नजरेच्या टप्प्यात नव्हते. थोडय़ाच वेळात एका उंच सडसडीत हसऱ्या चेहऱ्याच्या आफ्रिकन वंशाच्या माणसाने ‘बोंझू’ म्हणत आमचं स्वागत केलं. तो हसला आणि त्याचे हिरकण्यांसारखे दात प्रकाशाची तिरीप यावी तसे चमकून गेले. काळ्या ढगातून वीज चमकून जावी तसं वाटलं. पांढऱ्याशुभ्र रंगाचं परिमाण ठरवायला मला त्याचे चांदण्यासारखे चमचमणारे दात हे अजून एक परिमाण सापडल्याचा आनंद झाला. हे काळे लोक अत्यंत मोकळेढाकळे आणि सरळ मनाचे असतात. त्या रूक्ष माळरानावर त्याच्या हसण्याने उत्साह संचारल्यासारखं वाटलं. मला गाईड कायम चष्म्यासारखा वाटतो. समोरच असलेली वस्तू जोपर्यंत चष्मा घालत नाही तोपर्यंत नीट दिसत नाही. चष्मा घातला की न दिसणाऱ्या किंवा अस्पष्ट दिसणाऱ्या वस्तूही स्पष्टपणे दिसायला लागतात. गाईडचंही तसंच असतं. इतर वेळेला पाहूनही न कळणाऱ्या गोष्टींमध्ये गाईड रंग भरायला लागला की त्या रोचक होऊन जातात. न दिसलेल्या गोष्टी दिसायला लागतात. समोर असूनही अदृश्य वाटणाऱ्या अनेक गोष्टी अचानक प्रकट झाल्यासारख्या वाटतात. थोडय़ाशा औपचारिक परिचयानंतर आम्ही १५-२० जण गाईडच्या मागे जात होतो. त्याचं नाव जॉन होतं. जमिनीच्या सपाटीवरून खाली उतरणाऱ्या ७०-८० पायऱ्या आम्हाला जमिनीच्या पोटात ५० फूट घेऊन गेल्या. जॉनच्या हातात भलेमोठे प्रखर टॉर्च होते. त्यातील दोन टॉर्च त्याने आमच्यापकी दोघांच्या हातात दिले. बाहेर सकाळचे ११ वाजले असले तरी इथे बऱ्यापकी अंधार असावा. उजेडाकडून अंधाराकडे जातानाही काही वेगळ्याच गोष्टींवर प्रकाश पडतो. माझ्या मनात विचार आला आणि जॉनचे दात त्या बॅटरीच्या उजेडात चमचम चमकले. खरं तर तो कमीच दिसत होता; त्याचे फक्त दातच दिसत होते. मला तो अदृश्य जादूगारासारखा वाटत होता. गुहेत त्याचा पांढरा शर्ट आणि दातांव्यतिरिक्त तो दिसतच नव्हता. ‘‘आता आपण अशा जागी आहोत- जेथे आपल्या डोक्यावर समुद्र आहे आणि आपण ज्या जमिनीवर उभे आहोत त्या जमिनीखालीही समुद्र आहे. मॉरिशस बेट लाव्हापासून झालं असलं तरी हे बेट बऱ्याच अंशी प्रवाळाचं आहे. हे वरचे- म्हणजे आपल्या डोक्यावर दिसणारे दगड जाळीदार आहेत. त्यातून पाणी अभिषेक केल्यासारखं अनेक जागांमधून झिरपत राहतं. या झिरपणाऱ्या पाण्यासोबत क्षारही खाली येतात. जेव्हा हे झिरपणं मंदपणे होत राहतं, तेव्हा त्याच्यासोबत येणारे क्षार हळूहळू तेथे साठत जातात. कॅल्शियम काबरेनेटचे एकावर एक साठणारे हे कण काही हजार वर्षांनंतर वरतून लोंबणाऱ्या खांबांसारखे दिसतात. हे झिरपणारं पाणी थेंब थेंब एकाच जागेवर पडून खाली शिविलगासारखे आकार तयार होतात..’’ छतातून लोंबणारे खांब हे जास्त लांबीचे होते. आम्ही गुहेत प्रवेश केला आणि वेगळ्याच विश्वात प्रवेश करते झालो. धबधब्याचा किंवा झाडांवरचा बर्फ वितळता वितळता परत थंडीने गोठून जावा अशा आयसिकल्ससारखे खांब वरून लोंबत होते. अंधारात लपून बसलेली निसर्गाची किमया आम्ही प्रकाशझोत टाकून पाहत होतो. निसर्गाने बनवलेल्या वेगवेगळ्या आकारांत आम्ही आमचे ओळखीचे आकार शोधत होतो. फोटोंचे फ्लॅश झळकत होते आणि प्रत्येक फ्लॅशसोबत जॉनचे चमचम करणारे चांदण्यांचे दातही. ‘‘सावकाश! खाली पाण्यामुळे घसरडं झालं आहे. शेवाळही आहे..’’ अधूनमधून अंगावरही पाण्याचे थेंब टपकत होते. गुहेच्या िभतींवरून पाझरणाऱ्या पाण्याने भिंतींवरही क्षार साठल्याने सुरेख नक्षी तयार झाली होती. वेरुळमध्ये कोरलेल्या चित्रांसारखी िभत सजली होती. ही लेणी मात्र निसर्गाने कोरली होती. या निसर्गाच्या कलेत कोणाला चíचलचा चेहरा दिसत होता, तर कोणाला लेडी डायनाचा. मावळतीवर ढगांच्या चित्रनगरीत विविध आकार शोधत राहावेत किंवा रुद्राक्षाच्या वळ्यावळ्यांवर असलेल्या नक्षीत कुठेतरी ॐ, त्रिशूळ, शंख शोधावेत, तसे त्या भिंतींवर आणि आजूबाजूला आम्ही मनातले आकार भितींवरील चित्रकलेशी जोडू पाहत होतो. वारंवार ‘युरेका..युरेका’ ओरडत होतो. ज्ञानेश्वरीत म्हटल्याप्रमाणे- ‘मातीसी नच कोंब हे फुटति की, माठा घटांचे कधी कुंभारा मनि कल्पना उपजवी, आकार सृष्टी नवी॥’ त्याप्रमाणे पाश्चिमात्यांना त्यांच्या ओळखीचे चेहरे इथे भेटत होते, तर मला आपल्याकडचे शिव, विष्णू, लक्ष्मी, गांधीजी असे. जैसा ज्याचा भाव, तसा त्याचा देव. शिविलग आणि त्यावर होत असलेला हा नसíगक अभिषेक भारतीयांनी पाहिला असता तर लगेच गुहेबाहेर बेल, फुलांची दुकानं लागली असती. दुधाच्या घागरी रित्या झाल्या असत्या. Stalactites आणि Stalagmites चं ते अद्भुत दर्शन आश्चर्यकारक होतं. एका क्षणी वरतून लोंबणारे stalactites आणि जमिनीवर उगवलेले ते Stalagmites. त्यांच्या मधून चालताना मला आपण मगरीच्या तोंडात प्रवेश केल्यासारखं वाटत होतं. खाली बसून एका सुंदर शिविलगाला मी हात लावून पाहिला. ते गार गार होतं. मी जॉनला त्याचं कारण विचारलं. जॉन म्हणाला, ज्या स्टॅलॅग्माईटची तयार होण्याची प्रक्रिया सुरू असते तो गार असतो. तो गार नसेल तर त्याची तयार होण्याची प्रक्रिया संपलेली असते. सगळेच खाली वाकून प्रत्येक शिविलगाला गोंजारायला लागले. परत एकदा ‘अरे, हा गार आहे’, ‘हा पण!’, ‘अरे, हा नाहीए’, ‘पाहू पाहू!’ ‘खरंच की!’, ‘मि. जॉन, बघा बघा- हा स्टॅलॅग्माईट डेड आहे का?’ अशी धमाल उडाली. अर्थात असा संवाद असा सुरू असावा असा माझा नुसता तर्क आहे. कारण बहुधा रॉड्रिग्जला येणारे प्रवासी हे ‘रीयाँ ’ (Re Union ) किंवा सेशल या चिमुकल्या बेटांवरचेच असतात. त्यांच्या फ्रेंच किंवा क्रेऑल बोलण्याचे त्यांचे चेहरे वाचून केलेलं हे मुक्त भाषांतर आहे. ‘‘आता आपण या गुहेच्या बरोबर अध्र्या अंतरावर आलो आहोत. आपण सगळेजण आपले टॉर्च अध्र्या मिनिटासाठी बंद करू या.’’ जॉनच्या सांगण्याप्रमाणे सर्वानी दिवे बंद केले. इतका वेळ प्रकाशाने उजळून निघालेल्या त्या गुहेत भीषण अंधार झाला. जवळचा माणूसही दिसणार नाही असा अंधार. सगळ्यांचा किलबिलाट एका क्षणात बंद झाला. इतका काळा अंधार मी कधीच पाहिला नव्हता. वा!! तेवढय़ात कोणाचा तरी पाय सटकला. प्रकाशाने डोळ्यांची आणि विवेकाने माणसाची साथ सोडली तर अशा महाअंधारात चाचपडत ठेचकाळणं क्रमप्राप्तच होतं. आपल्याकडे अज्ञानाला अंधार का म्हणतात ते एका सेकंदात उमगलं. ‘‘आता तुम्हाला माझे चमकणारे दातही दिसणार नाहीत..’’ डोळ्यात बोट गेलं तरी दिसणार नाही अशा अंधारातून जॉनचा हसरा आवाज आला. आणि सगळ्यांची भीती हसण्यात परावíतत झाली. जॉनच्या दातांच्या चमचमत्या चांदण्या अंधारात अदृश्य झाल्या होत्या. ‘‘इथे येण्यासाठी सरकारी परवानगीचं पत्र लागतं. तुम्ही गाईडशिवाय इथं येऊ शकत नाही. पहिल्यांदा काहीजण इथे आले आणि आत िहडण्याच्या नादात त्याच्या टॉर्चचे सेल संपले. ते इथून बाहेरच पडू शकले नाहीत.’’ आत्तापर्यंत जॉनच्या सांगण्याची वाट न पाहता सर्वानी आपापले टॉर्च पेटवले होते. या गुहेत अजून एक रस्ता दिसत होता. ‘‘तो रस्ता कुठे जातो?’’ ‘‘सरळ समुद्रात. येथून जे गेले ते परत आलेच नाहीत. ही गुहाही सरळ समुद्रात मिळते. पण आपण इतकंच पुढे जाऊन परत येऊ या.’’ त्याच्या उत्साहाच्या तालावर आमचीही पावलं पडत होती. या एकमेकांना जोडलेल्या अकरा गुहा आहेत. ही एकच गुहा प्रवाशांसाठी खुली आहे. कॅमेऱ्याचे सेल संपेपर्यंत प्रत्येकाने फोटो काढले. बाहेर आलो तर दुसऱ्या ग्रुपचा गाईड माझ्याकडे आला. ‘काल तुम्ही एकटय़ाच बसने हॉटेल एबनीला गेला होता ना?’ छोटय़ाशा बेटावर सगळे एकमेकांना परिचित होते. नवीन माणसाचा वावर लगेचच टिपला जात होता. याच कारणामुळे येथे गुन्ह्य़ांचं प्रमाणही असल्या-नसल्यातच जमा होतं. ‘उद्या मी कोकोचे बेटावर जाणार आहे एक ग्रुप घेऊन. तुम्ही येणार का? खूप पक्षी आहेत तिथे. बोटीवर बाब्रेक्यू आणि ताजे ताजे मासे भाजून आम्ही देतो.’ ‘किती वाजता निघणार?’ ‘सकाळी नऊला निघू आणि ७- ७.३० वाजेपर्यंत परत येऊ.’ जायची वेळ मला जमणार होती; पण संध्याकाळी प्रवीण आणि त्याच्या डेलिगेशनबरोबर हे चिमुकलं बेट पाहायला जायचं होतं. प्रवीण भारतीय पोलीस सेवेतील असल्याचे कळल्यावर तेथील पोलीस दलाने प्रवीणला स्वतंत्र गाडी दिली होती. पोलीस ही एक स्थानिक संस्था नसून सर्व देशांच्या सीमा ओलांडून जाणारं एक विशाल कुटुंब आहे. भारतातच नव्हे, भारताबाहेरही हा अनुभव आम्हाला दिलासा देऊन गेला. ‘येथे भारतातर्फे एक धरण बांधताहेत. त्याचे मुख्यही भारतीयच आहेत. तुम्हाला त्यांना भेटायला आवडेल का?’ ड्रायव्हरच्या प्रश्नाला आम्ही लगेच होकार देऊन टाकला. रॉड्रिग्जपर्यंत भारतीय पर्यटक अभावानेच पोचत असले तरी तेथे पोचल्यावर हा एक सुखद अनुभव होता. रॉड्रिग्जमध्ये त्यांचं पहिलं धरण बांधून देणारे भारतीय अभियंते भेटले. धरण बांधायच्या निमित्ताने ते कित्येक वर्षे तेथेच राहत होते. त्यांनी हाती घेतलेले बांधकाम जवळजवळ पूर्ण झाले होते. रस्त्याने जाताना ठिकठिकाणी लोकांना बसायला, एकत्र यायला, एखादा कार्यक्रम करायला छान, टुमदार जागा वा हॉल बांधलेले दिसत होते. जागोजागी सुसज्ज हॉस्पिटल्सही होती. भरपूर वाऱ्याचा उपयोग करून घेत पवनचक्क्या फिरत होत्या. तेथील फायर सíव्हसेसचे मुख्य प्रवीणला भेटल्यावर त्यांनी अभिमानाने त्यांचे सर्व ट्रेिनग आणि B.E. in Fire services ही डिग्री नागपूरच्या फायर सíव्हसेस कॉलेजमधून पूर्ण केल्याचे सांगितले. त्यांच्या ऑफिसमध्ये लावलेला त्यांचा ग्रॅज्युएशनचा फोटोही दाखवला. अतिदूर असलेल्या १४० देशांतील लोकांना भारत त्यांचं कौशल्य वाढवण्यासाठी गेली ५० हून अधिक वर्षे Indian Technical and Economic Co-opretion (ITEC) द्वारे करत असलेल्या मदतीबद्दल यावेळी सार्थ अभिमान वाटला. या माध्यमातून आपल्याला मॉरिशसला मदत करता आली याचाही आनंद झाला. अशा अनेक प्रकल्पांमध्ये भारत आपले पसे खर्च करून भारतीय तज्ज्ञांच्या रूपाने अन्य देशांना भरघोस मदत करत आहे. प्रवीण Jean Claude Pierre Louis - Island Chief Executive (चीफ सेक्रेटरी) ला भेटायला गेला असता तेथील अनुभव सांगत होता. Island Chief Executive च्या ऑफिसात कामानिमित्त येणाऱ्या प्रत्येकाला तेथे कामाला असलेल्या बायका नम्रपणे आणि हसतमुखाने बसायची विनंती करून चहापाणी देत होत्या. आम्ही बेटावर आलो तेव्हा नेमकी अमावस्या किंवा अमावस्येच्या जवळची तिथी होती. रात्री जेवून आम्ही जरा पाय मोकळे करून यावे म्हणून हॉटेलबाहेर पडलो. बाहेर मिट्ट काळोख होता. पायाखालचा रस्ताही दिसणार नाही इतका. आवाजाची जराही गाज नसलेला समुद्र आमच्याशी आंधळी कोिशबीर खेळताना आमच्या डोळ्यांवर अंधाराची पट्टी बांधून कुठल्यातरी दिशांमागे लपला होता जणू. आम्ही अजून थोडं पुढे आलो आणि लक्षात आलं- देवाजीने आमच्या डोक्यावर चांदण्यांचं छत्र उघडून धरलं होतं. आकाशात लाखो तारे चमचमत होते. बिनताऱ्यांची इवलीशीसुद्धा जागा दिसत नव्हती. आकाशगंगा लांबवर पसरली होती. इतकंच नाही तर जिथे जिथे पाणी, तिथे तिथे चांदणी. खाली-वर हा भेदही संपून गेला होता. सभोवार चांदण्यांचं साम्राज्य पसरलं होतं. ढग, वारा, वादळ, पाऊस हे सर्व वातावरणात एका उंचीपर्यंतच असतात. ३० हजार फुटांवर हे सर्व संपून जातं. या उंचीवर विमानाला कुठलाच अडथळा उरत नाही. प्रवाशांना वेगाची जाणीवही होत नाही. जाणीव असते ती घर्षणाची. संघर्षांची. निसर्गाचे हे अनाकलनीय अनुभव आपल्याला असेच खूप खूप वरती घेऊन जातात; जिथे तू तू- मी मी, कोण श्रेष्ठ, कोण कनिष्ठ, वादविवाद यांचे सारे ढग, वादळ, वारे खालीच राहून जातात. मनात उरते एक चिरंतन शांती व अद्भुत आनंद. अशा अढळ पदावरून सहजासहजी तुम्ही खाली येत नाही. मग बारीकसारीक कुरबुरींच्या जळमटांची काय कथा! अशी ही शांत, निवांत, प्रदूषणमुक्त जागा पाहूनच तेथील आकाशाचा अभ्यास करायला, समुद्रातून ग्रहणाचा अभ्यास करायला हवामान खात्याने माऊंट ल्युबिन येथे दोनमजली वेधशाळा उभारली आहे. तिच्या टेरेसवर दोन टेलिस्कोप विराजमान होते. तेथूनच हवामानावर सतत लक्ष ठेवलं जातं. ग्रहणांचा अभ्यास केला जातो. ग्रहणाची पर्वणी साधून अनेक देशांतील खगोलशास्त्रज्ञ येथे येतात. प्रवीणमुळे ही वेधशाळा मलाही पाहायला मिळाली. जाता जाता ड्रायव्हरने विषय काढला. भारताने मॉरिशसच्या मुलामुलींसाठी भारतातील विद्यापीठांत अनेक स्कॉलरशिप्स ठेवल्या आहेत. त्याच्या मुलाचा भारतात शिक्षणासाठी निवड समितीकडून इंटरवू झाला होता. प्रवीणने भारतीय राजदुताकडे शब्द टाकला तर त्याच्या मुलाला नक्की स्कॉलरशीप मिळेल असे तो सांगत होता. ज्याप्रमाणे भारतीयांना अमेरिकन युनिव्हर्सटिीज्चं अप्रूप असतं तसं रॉड्रिग्जच्या लोकांना भारतीय युनिव्हर्सटिीज्चं अप्रूप वाटतं हे पाहून मूठभर मांस वाढल्यासारखं वाटलं. आपण शिकलेल्या कॉलेज आणि युनिव्हर्सटिीचा अभिमान वाटून गेला. परत जायची वेळ झाली होती. एका टिकलीएवढय़ा बेटावर पाहिलेलं विशाल मोरपंखी स्वप्न डोळ्यात साठवून मी मॉरिशसला परत निघाले होते. अठरा कि. मी. लांबीच्या आणि साडेसहा कि. मी. रुंदीच्या या बेटावर मला कोंडल्यासारखं वाटून घुसमटायला झालं नव्हतं, तर मोरपंखी समुद्राचं विराट स्वप्न मी कायमचं माझ्याबरोबर घेऊन चालले होते. पायाखालची जमीन जेवढी आक्रसत जावी तेवढा क्षितिजरेखेचा परीघ जास्तच प्रदीर्घ, गोलाकार आणि सुस्पष्ट होत जातो. नजर जास्त दूरवर पाहायला लागते. समुद्राची व्याप्ती नजरेत मावेनाशी होते. समोर पसरलेली स्वप्नं जास्त विशाल होत जातात. आकाशाचा तुकडा विस्तीर्ण घुमटाच्या रूपात साकार होतो. आकाशापलीकडे खुणवायला लागतो. आम्ही मॉरिशसला परत जायला निघालो खरे; पण तो चमकदार मोरपिसारा उलगडून बसलेला मोरपंखी समुद्र मनातून हलत नव्हता. आदि शंकराचार्याच्या शिवानंदलहरी स्तोत्रात दक्षिण भारतातील अंकोल नावाच्या झाडाचा उल्लेख आहे. ‘देठातून सुटे परीच चिकटे अंकोल वृक्षास बी तसे चित्त अनन्यभाव धरुनी विश्वेश्वरा आठवी’ फेब्रुवारी-मार्चमधे फुलं येणाऱ्या या वृक्षाची फळं मार्च-एप्रिलच्या सुरुवातीस पिकून जमिनीवर पडतात. किडय़ा-मुंग्यांनी गर खाऊन बिया जमिनीवर विखुरतात. एप्रिलच्या अखेरी-अखेरीस येणाऱ्या पहिल्या वादळवाऱ्यात, पावसाच्या रात्रीत या बिया अंकोलाच्या बुंध्याला जाऊन चिकटतात. माझंही तसंच झालं होतं. विमानातून मॉरिशसला परत फिरतानाही माझं मन त्या विराट मोरपंखी स्वप्नालाच चिकटून राहिलं होतं. अरुंधती दीक्षित
