युक्रेनमधल्या एका छोटय़ा खेडय़ात एक यान कूम नावाचा मुलगा राहायचा. त्याची आई गृहिणी होती आणि वडील बांधकाम कंपनीत मॅनेजर होते. घरची परिस्थिती बेताचीच होती. मूलभूत सोयींचा तुटवडा होता. तो १६ वर्षांचा असताना, १९९२ साली युक्रेनमधल्या अस्थिर राजकीय- सामाजिक परिस्थितीमुळे त्याची आई त्याला घेऊन अमेरिकेत कॅलिफोर्नियाला स्थलांतरित झाली, वडील मात्र येऊ शकले नाहीत. परिस्थिती इतकी बिकट होती की, अमेरिकेत खर्च कमी व्हावा म्हणून त्याच्या आईने अभ्यासासाठी लागणाऱ्या वह्य़ा-पेन असं शालेय साहित्यसुद्धा येताना आणलं. उदरनिर्वाहाचं साधन म्हणून त्याची आई पैसे मिळविण्यासाठी लहान मुलांना सांभाळायची आणि यान दुकानात फरशी पुसायचा. यानला इंग्लिश चांगलं येत असल्यामुळे रद्दीमधून काही वापरलेली पुस्तकं आणून तो कॉम्प्युटर नेटवर्किंग शिकला. पुढे कॉलेजमध्ये शिकताना कॉम्प्युटर हॅक करायला शिकला. याहू या कंपनीत एकदा तांत्रिक अडचण आली असताना यानने ती अडचण लीलया सोडवली आणि त्याला याहूमध्ये नोकरी लागली. ९ वर्षांनी त्यांनी याहू सोडली आणि फेसबुकमध्ये नोकरीसाठी अर्ज केला, पण तो नाकारला गेला. काही महिने नोकरी न करता काहीतरी नवीन शोधलं पाहिजे या भावनेने तो झपाटून गेला. अमेरिकन सरकारच्या बेकारी भत्ता कार्यालयासमोर रांगेत उभा राहून काही महिने उदरनिर्वाह केला. एका रशियन मित्राकडे जेवण आणि सिनेमा यासाठी अधूनमधून मित्र जमायचे आणि तिथे नवनवीन कल्पनांवर चर्चा चालायची. त्या वेळी अ‍ॅप्पलचा आयफोन नुकताच बाजारात आला होता. अ‍ॅप्पलचं अ‍ॅप स्टोर फक्त ७ महिन्यांचं होतं. त्यामुळे या अ‍ॅप स्टोअरसाठी अ‍ॅप तयार करणं ही मोठी संधी आहे हे त्याने ओळखलं. यानला अशी कल्पना सुचली की फोनबुकमध्ये ज्यांचा नंबर आहे त्यांच्या नावापुढे त्यांचा स्टेटस मेसेज दिसला तर? म्हणजे ‘मी आता हॉटेलमध्ये आहे’ किंवा ‘माझ्या फोनची बॅटरी कमी आहे’ इत्यादी. मग यान दिवसरात्र कामाला लागला. त्यांनी एक मोबाइल अ‍ॅप तयार करायला सुरुवात केली, ज्यात असे स्टेटस मेसेज दिसतील हे करता करता त्याला लोकांना या अ‍ॅपद्वारे एकमेकांशी गप्पा मारता याव्या, अशी कल्पना सुचली. हेच ते ‘व्हाट्सअ‍ॅप’ नावाचं, अ‍ॅप जे जगभर प्रचंड लोकप्रिय झालं. इतकं लोकप्रिय की, २०१४ मध्ये फेसबुकनं हे अ‍ॅप एकोणीस अब्ज डॉलर्सला विकत घेतलं! या विक्री व्यवहारावर स्वाक्षरी करण्यासाठी यान कूमनी एका खास जागेची निवड केली. ज्या बेकारी भत्ता कार्यालयासमोर यान भत्त्यासाठी रांगेत उभा राहायचा त्याच कार्यालयाच्या दारावर त्याने विक्री कागदपत्रांवर स्वाक्षरी केली. आज जगात एक अब्ज लोक हे अ‍ॅप वापरतात. केवळ एक अफलातून कल्पना एका माणसाला कुठून कुठे नेऊ शकते याचं हे जिवंत उदाहरण आहे. पुढे हे अ‍ॅप वापरकर्त्यांला उपयुक्त अशा सोयींनी विकसित होत गेलं. आज या अ‍ॅपवरून जगात कुठेही फुकट फोन करता येतो, संदेश, फोटो आणि व्हिडीओ पाठविता येतो. आज अ‍ॅपल कंपनीच्या आयओएस प्रणालीचे २० लाख अ‍ॅप्स बाजारात आहेत, गुगलच्या अँड्रॉइड प्रणालीचे २२ लाख अ‍ॅप्स आहेत आणि मायक्रोसॉफ्ट कंपनीचे ६ लाख ७० हजार अ‍ॅप्स आहेत. आज जगभरात दर दिवशी ३ कोटी मोबाइल अ‍ॅप्स डाऊनलोड होत असतात आणि हे प्रमाण दिवसेंदिवस वाढत आहे. यावरून ही अ‍ॅप्स तयार करण्यासाठी किती डिझाइनर्स आणि सॉफ्टवेअर डेव्हलपर्स लागत असतील याचा अंदाज येईल. शिवाय हे अ‍ॅप्स लोकांना वापरण्यासाठी उपयुक्त व्हावेत यासाठी युजर एक्सपीरिअन्य डिझाइनर्ससुद्धा खूप लागतात. एक महाप्रचंड जागतिक उद्योग या तंत्रज्ञानामुळे उदयाला आला आहे. आज पार्किंगची जागा शोधण्यापासून ते जगात कुठेही कोणतेही विमान आता नक्की कुठे, किती उंचीवर उडत आहे याची माहिती मिळण्यापर्यंत विविध प्रकारची मोबाइल अ‍ॅप्स आहेत. बँकेचे व्यवहार करण्यासाठी, इंटरनेटवरून खरेदी करण्यासाठी, नोकरी मिळविण्यासाठी ते अगदी लग्न जुळवण्यासाठी मोबाइलला अ‍ॅप्स आहेत. प्रत्येक अ‍ॅपच्या मागे एक भन्नाट कल्पना असते की, ज्यामुळे लोकांच्या अडचणी सोडवून त्याचं आयुष्य अधिक सुलभ व्हायला मदत होते. २००७ साली आफ्रिकेतल्या केनियामध्ये एम-पेसा नावाचं एक मोबाइल अ‍ॅप तयार करण्यात आलं, ज्यामुळे सामान्य लोकांना केवळ एसएमएसद्वारे एकमेकांना पैसे पाठविता यायला लागले. आज केनियात १ कोटी ७० लाख लोक हे अ‍ॅप वापरून आर्थिक व्यवहार करीत आहेत. २०१२ साली या अ‍ॅपद्वारे ४० अब्ज डॉलर्स इतके व्यवहार करण्यात आले. एका मोबाइल अ‍ॅपमुळे असंख्य लोकांचं आयुष्य बदलून गेलं. एक कल्पना आणि त्याला डिझाइन आणि तंत्रज्ञानाची जोड यामुळे कसं परिवर्तन होतं याचं हे जिवंत उदाहरण आहे. २०१२ साली भारतातल्या चेन्नई शहरात राहणाऱ्या ६ वी आणि ८ वीच्या वर्गात शिकणाऱ्या दोन भावांनी ‘कॅच मी कॉप’ नावाचे मोबाइल गेमिंग अ‍ॅप बनवले. असे अ‍ॅप बनवणारे ते भारतातले सगळ्यात लहान वयाचे प्रोग्रामर बनले! त्यानंतर या दोघांनी ११ कल्पक मोबाइल अ‍ॅप्स बनवले की, जे जगभरच्या ७० हजार लोकांनी डाऊनलोड केले. आज मोबाइल अ‍ॅप्स विविध देशांच्या सरकारांना कामकाजासाठी उपयोगात येत आहे. एम गव्हर्नन्सच्या रूपाने एक नवी यंत्रणा उभी राहत आहे. आज भारताच्या केंद्र सरकारची ५० पेक्षा जास्त अ‍ॅप्स आहेत, ज्याद्वारे तक्रारी, आधार कार्ड, लायसन्स, जमिनीचे व्यवहार, कर व्यवहार इत्यादी गोष्टी नागरिकांना मोबाइल फोनद्वारे करता येतात. याशिवाय विविध राज्य सरकारांची अनेक मोबाइल अ‍ॅप्स उपलब्ध आहेत. अनेक लोकांनी, स्वयंसेवी संस्थांनी लोकोपयोगी अ‍ॅप्स तयार केले आहेत. महिलांच्या सुरक्षेसाठी अनेक अ‍ॅप्स गेल्या काही वर्षांत तयार करण्यात आले. आरोग्य-योग यासाठी अनेक अ‍ॅप्स आहेत. किराणा दुकानातल्या वस्तू घरबसल्या खरेदी करण्यासाठी, शाळेचे शिक्षक आणि विद्यार्थ्यांचे पालक यांच्या सहकार्यासाठी, डॉक्टर आणि रुग्ण यांना व्यवहार करण्यासाठी अशी नानाविध अ‍ॅप्स आज उपलब्ध आहेत. कदाचित येत्या काळात भारताच्या संदर्भात दूधवाला, पेपरवाला, रिक्षावाला, प्लम्बर, मेकॅनिक, धोबी अशा छोटय़ा व्यावसायिकांसाठीसुद्धा अ‍ॅप्स तयार होतील. जसं मोबाइल वापरण्याचं प्रमाण वाढत जाईल तसं त्या अनुषंगाने अनेक अ‍ॅप्स निर्माण होतील. गेल्या काही वर्षांत अमेरिकेतल्या बलाढय़ समजल्या जाणाऱ्या काही फॉच्र्युन ५०० कंपन्यांसाठी युजर एक्सपिरिअन्स डिझाइन करताना एक गोष्ट प्रकर्षांने जाणवली म्हणजे त्यांचं ‘मोबाइल फर्स्ट’ हे धोरण. केवळ पारंपरिक डेस्कटॉप/लॅपटॉपसाठी अ‍ॅप्लिकेशन्स न बनवता मोबाइल फोनवर सोप्या पद्धतीनी वापरता येणारी अ‍ॅप्लिकेशन्स बनवण्यावर खूप भर देण्यात येतोय. दिवसेंदिवस लॅपटॉप हे उपकरण बाद होऊन त्याही जागा मोबाइल आणि टॅब्लेट घेत आहेत. त्यामुळे साहजिकच डिझाइनर्सनी मोबाइल आणि टॅब्लेटसाठी डिझाइन करावं अशी मागणी केली जाते. कोणत्याही अ‍ॅपचे वापरकर्त्यांच्या बाबतीत दोन प्रकार पडतात. एक म्हणजे सामान्य ग्राहकांसाठी consumer facing) तयार केलेलं अ‍ॅप आणि दुसरा प्रकार म्हणजे औद्योगिक वापरकर्त्यांसाठी (enterprise facing) तयार केलेलं अ‍ॅप. पहिल्या प्रकारचं उदाहरण म्हणजे फेसबुक, जीमेल, गुगल अशी कुणालाही वापरता येतील अशी अ‍ॅप्स आणि दुसऱ्या प्रकारचं उदाहरण म्हणजे विशिष्ट उद्योगात काम करणाऱ्या विशिष्ट लोकांसाठी असणारी अ‍ॅप्स, जसं की बँक कर्मचाऱ्यांसाठी किंवा हॉस्पिटलमधल्या नर्ससाठी तयार केलेली अ‍ॅप्स. अ‍ॅपलनी आयओएस प्रणालीसाठी अ‍ॅप बनवण्यासाठी डिझाइनचे काही विशिष्ट नियम आणि दर्जाचे निकष ठरवले आहेत. त्या निकषांचं पालन करणाऱ्या अ‍ॅपला मान्यता देण्यात येते आणि अ‍ॅप स्टोअरवर ते अ‍ॅप विक्रीसाठी उपलब्ध होतं. गुगलनी अँड्रॉइडसाठी आणि मायक्रोसॉफ्टनी विंडोजसाठी तशाच धर्तीचे निकष ठरवले आहेत. दिवसेंदिवस वाढत जाणाऱ्या अ‍ॅपच्या संख्येमुळे संकल्पना आणि दर्जा बाबतीत अ‍ॅप तयार करणाऱ्यांसाठी खूप कठीण स्पर्धा आणि चढओढ निर्माण झाली आहे. शिवाय लोकांच्या अपेक्षासुद्धा खूप वाढल्या आहेत. एकदा मी अमेरिकेतल्या औद्योगिक वापरकर्त्यांशी(enterprise users)) बोलत होतो तेव्हा एक जण असं म्हणाला की जर फेसबुक, अमेझॉन, इबे यांच्या अ‍ॅप्स इतक्या सोप्या, सुलभ आणि आकर्षक असतात तर औद्योगिक (enterprise facing) अ‍ॅप का नाही? आणि तो खरंच प्रामाणिक प्रश्न होता की ज्याचं उत्तर युजर एक्सपीरियन्स डिझाइनर्सना शोधायचं होतं. संभाव्य वापरकर्त्यांशी बोलून डिझाइनविषयक अपेक्षा, अडचणी समजून घेणं हा युजर एक्सिपीरिअन्स डिझाइन्सचा पाया आहे. लोकांना नक्की काय हवंय हे डिझाइनर्सना स्टुडिओबाहेर पडून लोकांशी बोलल्याखेरीज समजणं कठीण आहे. गेल्या दहा वर्षांत ७ देशांतल्या ४५० वापरकर्त्यांशी बोलताना या गोष्टीचा मला वारंवार प्रत्यय आला आणि खूप काही शिकायला मिळालं. गेल्या काही दशकात जसं तंत्रज्ञान बदलत गेलं तसंच येत्या काही दशकात आणखी वेगाने ते बदलत जाणार आहे. काही दशकांपूर्वी संगणक खूप महत्त्वाचे होते. आज मोबाइल आणि टॅब्लेट महत्त्वाचे आहेत. येत्या काळात तंत्रज्ञानामुळे क्रांतिकारी बदल होतील, पण उत्पादनाची कल्पकता आणि उपयुक्तता (युजर एक्सपीरिअन्स) हे सूत्र मात्र चिरंतन राहील. निखिल वेलणकर Email : nikwel@gmail.com Twitter : @nikhilwelankar (लेखक युजर एक्सपीरिअन्स स्ट्रॅटेजिस्ट असून अल्फारेट्टा, अमेरिका येथे स्थायिक आहेत)
