यूपीएससी पूर्वपरीक्षेच्या अभ्यासक्रमामध्ये भूगोल हा नि:संशय विस्तृत विषय आहे. मात्र या विषयामधील अंतर्भूत अभ्यासघटकांची उकल केल्यास हा विषय पर्यावरण, अर्थशास्त्र, इ. विषयांशी परस्परव्याप्त (overlaping) असल्याचे दिसते. भूगोलाची व्याप्ती व परीक्षेतील वेटेज लक्षात घेता परीक्षार्थीना योग्य रणनीतीचा अवलंब करणे क्रमप्राप्त आहे. संकल्पना स्पष्ट करून घेतल्यास हा विषय अत्यंत सुलभ बनवता येतो. दरवर्षी भूगोल या विषयावर किमान १५ ते २० प्रश्न विचारले जातात. यूपीएससीच्या जाहिरातीमध्ये ‘भारताचा व जगाचा प्राकृतिक, सामाजिक आणि आर्थिक भूगोल’ असा अभ्यासक्रम नमूद केलेला आहे. सर्वप्रथम आपण प्राकृतिक भूगोल या अभ्यासघटकांची तयारी कशी करावी याची माहिती घेऊ. प्राकृतिक भूगोलामध्ये पृथ्वीचा सर्वागीण अभ्यास केला जात असल्याने त्यास भूगोल विषयाचा गाभा मानला जातो. यामध्ये शिलावरण, वातावरण, जलावरण, जीवावरण आणि पर्यावरण इत्यादी घटक अभ्यासावे लागतात. प्राकृतिक भूगोल हा घटक संकल्पनात्मक बाबींशी अधिक जवळीक साधणारा आहे. परिणामी या सर्व घटकांचे पारंपरिक ज्ञान सर्वप्रथम अभ्यासावे लागते. भूरूपशास्त्रामध्ये खडक, पृथ्वीचे कवच, अंतरंग, अंतरंगातील प्रक्रिया अभ्यासाव्या लागतात. यात जगातील ज्वालामुखी व भूकंपप्रवण क्षेत्रे, मुख्य नद्यांची खोरी, इ. महत्त्वपूर्ण घटक आहेत. सागरीशास्त्र (Oceanography) मध्ये सागरतळ रचना, सागरी साधनसंपत्ती, सागरजल तापमान, सागराची क्षारता, सागरी प्रवाह, (Oceanography), प्रवाळभित्तिका (Coral Reefs), सागरी प्रदूषण, इ.सोबत सागरमाला प्रकल्प, सागरी हद्दीवरून राष्ट्राराष्ट्रांमध्ये होणारे वाद, String of pearls, इ. बाबी लक्षात घ्याव्यात. वातावरणाचे घटक, रचना, हवेचे तापमान व दाब, वारे, मान्सून, जेटप्रवाह, ‘सायक्लोन्स’, ‘एल निनो’ला निना, इ. हवामानशास्त्राशी संबंधित मुद्दे महत्त्वाचे आहेत. जागतिक तापमान वाढ, हवामान बदल, अनपेक्षित हवामानशास्त्रीय घटना या चालू घडामोडींनी संबंधित घटना अभ्यासणे आवश्यक ठरते. यूपीएससी पूर्वपरीक्षेच्या दृष्टीने भूगोल विषयातील प्राकृतिक भूगोल अभ्यासघटकाची उकल केली. यानंतर या अभ्यासघटकावर आजपर्यंत विचारण्यात आलेल्या प्रश्नांचा आढावा घेऊ यात. २०१६ मध्ये पुढीलपकी कोणती/त्या नद्या ब्रह्मपुत्रेच्या उपनद्या व उपनदी आहेत? (१) दिबांग (२) किमग (३) लोहित, असा प्रश्न विचारला होता. या प्रकारचे प्रश्न सोडविण्यासाठी भारतातील नदीप्रणालीचा अभ्यास आवश्यक आहे. यामध्ये भारतातील प्रमुख नद्या, त्यांची उगमस्थाने, त्यांच्या उपनद्या आदी बाबींची माहिती असावी. २०१५ साली, खालीलपकी कशामुळे महासागर व सागरांमध्ये लाटा तयार होतात? असा प्रश्न विचारण्यात आलेला होता आणि (१) सूर्याच्या गुरुत्वाकर्षण बलामुळे (२) चंद्राच्या गुरुत्वाकर्षण बलामुळे (३) पृथ्वीच्या अभिकेंद्रीय बलामुळे असे पर्याय दिले होते. हा समुद्रशास्त्राशी संबंधित पण सामान्य ज्ञानाची तपासणी करणारा प्रश्न होता. २०१४ साली खालीलपकी कोणत्या घटनेचा जिवांच्या उत्क्रांतीवर प्रभाव पडला असेल? हा प्रश्न आला होता. पर्याय (१) कॉन्टिनेंटल ड्रिफ्ट (२) ग्लॅसियल सायकल. हा भूरूपशास्त्राशी संबंधित प्रश्न पाहता येईल. तसेच हंगामी वाऱ्यांचे प्रत्यावर्तन हे नमुनेदार वैशिष्टय़ खालीलपकी कशाचे आहे? पर्याय (१) विषुववृत्तीय वातावरण (२) भूमध्यसागरी हवामान (३) मोसमी हवामान. हा हवामानशास्त्राशी संबंधित प्रश्न विचारला गेला. प्राकृतिक भूगोल हा भूगोलाचा गाभा असल्याने या विषयातील संकल्पना स्पष्ट असतील तर त्याचा भूगोलातील इतर घटकांचे आकलन करून घेण्यास फायदा होतो. प्राकृतिक भूगोल या विषयावर पकड मिळवण्यासाठी या विषयाच्या स्वत:च्या नोट्स तयार केल्यास कमीत कमी वेळामध्ये हा घटक अभ्यासता येऊ शकतो. प्राकृतिक भूगोलाचे मूलभूत आकलन एनसीईआरटीच्या क्रमिक पुस्तकांमधून करावे. यामुळे विषय सुलभतेने समजून घेता येतो. पुढील वाचनाकरिता Certificate physical and human Geography by Goe Cheng Leang हे पुस्तक वापरावे. नोट्स काढण्यापूर्वी उपरोक्त संदर्भग्रंथ वाचून त्यानंतर या घटकावर विचारण्यात आलेल्या प्रश्नांचे आकलन करून घ्यावे. भूगोलाच्या अध्ययनामध्ये पूर्वपरीक्षेच्या दृष्टीने महत्त्वाची बाब म्हणजे नकाशावर आधारित प्रश्न विचारले जातात, उदा. सद्य:स्थितीत घडलेली एखादी घटना, सदर घटना भौगोलिक किंवा इतर विषयाशी संबंधित असू शकतात. नकाशामध्ये प्रामुख्याने पर्वत, पर्वतरांगांचे दक्षिण उत्तर किंवा पूर्व पश्चिम क्रम, विषुववृत्त ज्या प्रदेशामधून जाते त्यांची नावे, नद्या, शहरे, देशांच्या सीमा, समुद्र, इ. बाबी ध्यानात घ्याव्या लागतात. (१) तुर्कस्थानचे स्थान या दोहोंच्या मध्ये आहे? (१) काळा समुद्र व कॅरचीयन समुद्र (२) काळा समुद्र व भूमध्य समुद्र (३) सूएझचे आखात व भूमध्य समुद्र (४) अकाबाचे आखात व मृत समुद्र (२) दक्षिण-पूर्व आशियातील देशांच्या शहरांचा दक्षिण-उत्तर क्रम काय आहे? (१) बँकॉक (२) हनोई (३) जकार्ता (४) सिंगापूर वरील प्रश्नांवरून नकाशाधारित प्रश्न व नकाशावाचनाचे महत्त्व अधोरेखित होते. नकाशा वाचनाकरिता Oxford किंवा ttk चा अ‍ॅटलास घ्यावा. भूगोलाचा अभ्यास करताना व वर्तमानपत्र वाचत असताना अ‍ॅटलास नेहमी जवळ असणे फायद्याचे ठरेल. - प्रवीण चौगुले
