खाद्यान्न निर्मिती आणि प्रक्रियाकृत खाद्य या उद्योग क्षेत्राला पूर्वापार परंपरा लाभली आहे. मीठ, तेल, साखर, उष्णता या नसíगक घटकांचा वापर करून फार पूर्वीपासूनच खाद्यपदार्थ, फळे, भाजीपाला जास्तीतजास्त काळ टिकवले जात असत. मात्र, अलीकडे अत्याधुनिक तंत्रज्ञानाच्या साहाय्याने या उद्योगाची व्याप्ती कितीतरी पटीने वाढली आहे. या व्यवसाय क्षेत्राच्या वृद्धीसाठी अन्य आíथक, सामाजिक, तांत्रिक बदलदेखील कारणीभूत झालेले दिसतात. उदाहरणार्थ- भारतात गेल्या दोन दशकांत आíथक उदारीकरण, मुक्त व्यापार आणि परराष्ट्रीय कंपन्यांच्या थेट गुंतवणुकीसाठी अनुकूल ठरलेली राजकीय आणि आíथक धोरणे व या सर्वाच्या एकत्रित परिणामाने मध्यमवर्गीयांचे जीवनमान कमालीचे उंचावले आहे. तसेच वाढते शहरीकरण, स्वतंत्र कुटुंबपद्धती, व्यग्र जीवनक्रमामुळे ‘रेडी टू इट’ खाद्यपदार्थाकडे ग्राहकांचा कल वाढलेला दिसून येतो. प्रगत माहिती foodpanda.com, holachef.com, mtrfoods.com, bigbasket.com). जनगणना अहवालानुसार, देशाच्या सध्याच्या लोकसंख्येत युवा वयोगटाचे (२४ वर्षांखालील) प्रमाण सर्वात जास्त आढळले आहे. थोडक्यात, खाद्यान्न व्यवसायासाठी सहज उपलब्ध असलेली मोठी बाजारपेठ आणि कामगारवर्ग आपल्याकडे उपलब्ध आहे. देशांतर्गत शेती आणि दुग्ध उद्योगांमुळे, खाद्यान्न व्यवसायासाठी आवश्यक कच्च्या मालाची सहज उपलब्धताही आहे. अत्याधुनिक तंत्रज्ञानाच्या साहाय्याने तयार खाद्यमालाचा टिकाऊपणाही वाढत आहे. तसेच या उद्योगासाठी उत्पन्न कर, अबकारी कर यांबाबतच्या विविध सवलती दिल्या जात आहेत. देशाच्या अन्न प्रक्रिया उद्योग धोरणान्वये या उद्योगाची व्याप्ती २०२५ पर्यंत वाढवण्याचे तसेच हे ध्येय साध्य करण्यासाठीच्या योजनाही राज्य, केंद्रशासित प्रदेश पातळीवर राबवण्याचे जाहीर झाले आहे. या सर्व पूरक बाबी लक्षात घेता, खाद्यान्न निर्मिती आणि प्रक्रियाकृत खाद्यान्न व्यवसाय क्षेत्राची नजीकच्या भविष्यात जोमाने भरभराट होण्याचे संकेत तज्ज्ञांकडून वर्तवले जात आहेत. या संकेतांना पुष्टी देणारे केंद्र सरकारचे ‘मेक इन इंडिया’ धोरण परकीय उत्पादक कंपन्यांच्या गुंतवणूकीसाठी नक्कीच पोषक ठरू शकते. व्यवसाय क्षेत्रेदूध आणि दुग्धोत्पन्न पदार्थाची निर्मिती, डबाबंद खाद्यपदार्थ, पाणी, फळांचे रस (कॅिनग), गोठवलेले अन्नपदार्थ, अती उष्णतेने प्रक्रियाकृत अन्नपदार्थ, फळे व भाजीपाला, कन्फेक्श्नरीज (टॉफी, चॉकलेट), अंडी व मांस, मासे, बेकरी व्यवसाय, फास्ट फूड, आरोग्यकारक अन्न आणि तदनुषंगिक खाद्यपदार्थ. एखाद्या लहानशा गावातल्या महिला बचत गटाने चालवलेले पोळी भाजी केंद्र ते बहुराष्ट्रीय कंपनीने चालवलेला आंतरराष्ट्रीय पातळीवरचा बेकरी उद्योग असा खेडय़ापासून ते महानगरापर्यंत या उद्योगाचा आवाका पसरला आहे. अशा प्रकारच्या उद्योगांचे स्वरूप अभ्यासल्यास आपल्या लक्षात येईल की, शिक्षित, अशिक्षित किंवा कुशल, अकुशल अशा कोणत्याही वयोगटाच्या व्यक्तीला रोजगार किंवा स्वयंरोजगाराच्या मुबलक संधी येथे उपलब्ध होऊ शकतात. अभ्यास क्षेत्रेया कार्यक्षेत्रात खालील प्रकारच्या अभ्यास क्षेत्रांत पदवी किंवा पदविका किंवा प्रमाणपत्र शिक्षण आवश्यक असते. अन्न तंत्रज्ञान, अन्न प्रक्रिया, अन्न शास्त्र, अन्नविषयक कायदे आणि धोरणे, अन्न दर्जा नियंत्रण, अन्न पोषण, अन्न स्वच्छता प्रशिक्षण आणि अन्नाचे पॅकेजिंग. करिअर संधीया क्षेत्रात विविध प्रकारचे शिक्षण-प्रशिक्षण प्राप्त केलेल्या व्यक्तींना प्रगतीच्या संधी उपलब्ध होऊ शकतात. अभियंते- खाद्यपदार्थ निर्मिती आणि प्रक्रिया यासाठी लागणारी यंत्रसामग्री, त्यांची निगा आणि दुरुस्ती, उत्पादन व्यवस्थेतील तांत्रिक नियोजन, सुधारणा आणि नवनवीन कल्पनांची प्रत्यक्ष अंमलबजावणी. ऑर्गेनिक केमिस्टस्- कच्च्या मालाचे प्रक्रियाकृत अन्नात अचूक व आरोग्यकारक रूपांतरण करण्यासाठी रसायनशास्त्रातील रीतसर शिक्षण घेतलेल्या व्यक्तींची गरज भासते.बायोकेमिस्ट्स्- तयार खाद्यपदार्थातील पोषणमूल्ये, चव, रंग आणि गुणवत्ता तपासून कायम राखण्यासाठी या तज्ज्ञांची आवश्यकता असते. अॅनालिटिकल केमिस्ट्स्- हे तज्ज्ञ खाद्य आणि पेय पदार्थाचे रासायनिक विश्लेषण आणि दर्जा अजमावतात. रिसर्च सायन्टिस्ट- तयार खाद्य व पेय उत्पादनाची गुणवत्ता, चव तपासणे व सुधारणे हे या संशोधकांच्या कामाचे स्वरूप असते.अकौंटंट, मॅनेजर्स - उद्योगातील व्यवस्थापन, नियोजन, मालाची खरेदी विक्री, हिशोब, कार्यालयीन कामकाज, कायदेविषयक बाबी यासाठी अकौंटंट आणि व्यवस्थापकांची गरज भासते. अकुशल कामगार- याव्यतिरिक्त अर्धशिक्षित, अकुशल कामगारवर्गालाही येथे नोकरीची संधी मिळू शकते. उदाहरणार्थ- बेकर असिस्टंट, कुकिंग मशीन ऑपरेटर, फिश कटर्स, पॅकर्स, फूड बॅच मेकर्स, सफाई कामगार, हेल्पर्स, डिलिव्हरी सíव्हस वगरे.अर्हताया क्षेत्रात करिअर करण्यासाठी प्राथमिक अर्हता १०+२ विज्ञान शाखेतून उत्तीर्ण होणे आवश्यक आहे. उमेदवाराकडे नियोजनबद्ध, आरोग्यपूर्ण वैचारिक दृष्टिकोन असणे गरजेचे आहे. मेहनत, चिकाटी व तंत्रशुद्ध शिक्षणासोबतच मूलभूत स्वच्छतेबाबत आग्रही असणेही आवश्यक ठरते. नोकरीच्या संधी संबंधित शिक्षण घेतलेल्या व्यक्तींना रुग्णालये, औषधी निर्माण उद्योग, विविध खाद्यपदार्थ निर्माण उद्योग, संशोधन संस्था, शिक्षणसंस्था, शेतीसंबंधित उद्योग, वेष्टणीकरण उद्योग, हॉटेल उद्योग, सरकारी निमसरकारी कार्यालयांच्या खानपान सेवा (कॅन्टीन) यांमध्ये रोजगाराच्या तसेच लहान -मोठय़ा स्वरूपाच्या स्वयंरोजगाराच्या संधी या क्षेत्रात सहज शक्य होतात. . या कार्यक्षेत्राशी निगडित सरकारी, निमसरकारी कार्यालये, महामंडळे - फूड कॉर्पोरेशन ऑफ इंडिया, मॉडर्न फूड कॉर्पोरेशन, नॉर्थ ईस्टर्न अॅग्रिकल्चरल मार्केटिंग कॉर्पोरेशन या संस्थांतूनही मोठय़ा प्रमाणावर फूड टेक्नॉलॉजिस्ट, बॅक्टेरिओलॉजिस्ट, टॉक्झिकोलॉजिस्ट, पॅकेजिंग तज्ज्ञांच्या नेमणुका होतात. या उद्योगातील नामांकित खासगी कंपन्या तसेच स्थानिक पातळीवरील अनेक खासगी उद्योगसंस्थांमध्ये रोजगार संधीही उपलब्ध होऊ शकतील. तेव्हा मित्र-मत्रिणींनो, माहिती तंत्रज्ञान, दूरसंचार, आरोग्य सेवा क्षेत्रांप्रमाणेच रोजगार आणि स्वयंरोजगार संधींसाठी, खाद्यान्न निर्मिती आणि प्रक्रिया उद्योगाचा जरूर विचार करायला हवा.राज्यातील काही प्रमुख शिक्षणसंस्था-* एम.आय.टी. कॉलेज ऑफ फूड टेक्नॉलॉजी अॅण्ड मॅनेजमेंट, पुणे. * डिपार्टमेंट ऑफ फूड सायन्स आणि टेक्नॉलॉजी, शिवाजी युनिव्हर्सटिी, कोल्हापूर. * डिपार्टमेंट ऑफ केमिकल टेक्नॉलॉजी, नॉर्थ महाराष्ट्र युनिव्हर्सटिी, जळगाव. * महाराष्ट्र स्टेट इन्स्टिटय़ूट ऑफ हॉटेल मॅनेजमेंट, कॅटिरग टेक्नॉलॉजी, पुणे. * युनिव्हर्सटिी इन्स्टिटय़ूट ऑफ केमिकल टेक्नॉलॉजी (आय.सी.टी.), मुंबई.* डॉ. बी.एम.एन. कॉलेज ऑफ होमसायन्स.* इन्स्टिटय़ूट ऑफ हॉटेल मॅनेजमेंट कॅटिरग टेक्नॉलॉजी, अप्लाइड न्युट्रिशन, मुंबई. * मुंबई कॉलेज ऑफ हॉटेल मॅनेजमेंट, कॅटिरग टेक्नॉलॉजी, मुंबई. * सोफिया स. ब. सोमाणी पॉलिटेक्निक, मुंबई. * सोफिया कॉलेज फॉर विमेन, मुंबई. * प्रेमलीला विठ्ठलदास पॉलिटेक्निक, एसएनडीटी, मुंबई. * ऑल इंडिया इन्स्टिटय़ूट ऑफ लोकल सेल्फ गव्हर्नमेंट, मुंबई.शिक्षणक्रम * बॅचलर ऑफ सायन्स - फूड टेक्नॉलॉजी * मास्टर ऑफ सायन्स - फूड टेक्नॉलॉजी * बॅचलर ऑफ टेक्नॉलॉजी - फूड इंजिनीअिरग * मास्टर ऑफ टेक्नॉलॉजी - फूड इंजिनीअिरग * बॅचलर ऑफ फूड सायन्स, न्यूट्रिशन.* क्राफ्ट्समनशिप कोर्स इन फूड अॅण्ड बेव्हरेजेस सíव्हस. * सर्टििफकेट कोर्स बेकरी, कन्फेक्शनरीज. * डिप्लोमा इन क्वॉलिटी अॅश्युअरन्स.* डिप्लोमा इन फूड सायन्स.