डॉ. अमर जगताप मागील लेखामध्ये आपण सामान्य अध्ययनातील भूगोल विषयाची रणनीती पाहिली. आजपासून पुढील लेखांमध्ये आपण भूगोल विषयातील घटकांनुसार जुन्या प्रश्नपत्रिकांमधील प्रश्न व त्यासंबंधीची रणनीती पाहणार आहोत. सामान्यत: भूगोलाचा अभ्यास करताना पुढील प्रमुख घटक आढळतात - (१) प्राकृतिक रचना, (२) हवामान, (३) नदीप्रणाली, (४) मृदा, (५) वने, (६) कृषी, (७) उद्योग, (८) नसíगक साधनसंपत्ती (विशेषत: ऊर्जा, खनिज, जल इ.), (९) लोकसंख्या, (१०) वसाहत, (११) पर्यावरण वनसíगक आपत्ती. या प्रत्येक घटकातील प्रश्नाचा आढावा आपण घेणार आहोत. यापकी प्राकृतिक रचना या घटकापासून आपण सुरुवात करू. या घटकावर गेल्या पाच-सहा वर्षांमध्ये पुढील प्रश्न विचारण्यात आले होते. (1) The Himalayas are highly prone to landslides. Discus the causes and suggest suitable measures of mitigation. (2016 - 12 marks) (2) Explain the formation of thousands of islands in Indonesian and Philippines archipelagos. (2012 - 10 marks) (3) Why are the worldls fold mountains systems located along the margins of continents? Bring out the association between the global distribution of fold mountains and the earthquakes and volcanoes. (2014 - 10 marks) (4) There is no formation of Deltas by rivers of the Western Ghats. (2013 - 5 marks) (5) Bring out the causes for more frequent occurrence of landslides in the Himalaya, than is the Western Ghats. (2013 - 5 marks) वरील पाच प्रश्नांचा विचार केल्यास असे स्पष्ट होते की, पहिला व पाचवा प्रश्न चालू घडामोडींशी संबंधित आहे; तर उर्वरित तिन्ही प्रश्न मूलभूत संकल्पनांवर आधारित आहेत. थोडक्यात प्राकृतिक रचना घटकावर संकल्पनात्मक प्रश्न विचारण्याची शक्यता जास्त असते. जर त्या कालावधीत एखादी घटना की जो भूरूपशास्त्रीय प्रक्रियांशी संबंधित घडली तर त्यावर चालू घडामोडींच्या स्वरूपात निश्चितच प्रश्न विचारला जातो. प्रश्न क्र.१ - हा प्रश्न थेट स्वरूपाचा व वर्णनात्मक आहे. हिमालयामध्ये वारंवार घडणाऱ्या भूस्खलनाच्या पाश्र्वभूमीवर हा प्रश्न विचारला जातो. या प्रश्नाच्या उत्तराचे दोन प्रमुख भाग असतील व दोन्हीस समान गुण असतील. प्रथम हिमालयामध्ये भूस्खलनाचा धोका जास्त का आहे याचे कारणासह स्पष्टीकरण करणे आवश्यक आहे. यामध्ये सर्व कारणांचा समावेश झाला पाहिजे. उदा. (१) हिमालयाची उंची, त्यामुळे उताराची तीव्रता, (२) हिमालयातील खडकाचा प्रकार- स्तरीत खडक, (३) हिमालयातील खडकावर कार्यरत तीव्र स्वरूपाची भूअंतर्गत बले- दाबजन्य बले- त्यामुळे येणारा ठिसूळपणा, (४) हिमालयाच्या रांगांमधील पर्जन्याचे स्वरूप. या मुद्दय़ांचे स्पष्टीकरण शब्दांमध्ये संकल्पनात्मक रीतीने करणे आवश्यक आहे व सर्वात महत्त्वाचा घटक म्हणजे या कारणांव्यतिरिक्त मानवी हस्तक्षेप, पर्यावरणाचा ऱ्हास. घटकांचा परिणाम विशद करावा. त्यानंतर प्रश्नाच्या उर्वरित भागामध्ये त्यासाठीचे प्रतिबंधात्मक उपाय स्पष्ट करावे. त्यामध्ये मूलभूत उपाय व प्राधान्याने मानवी हस्तक्षेप नियंत्रित करण्याचे मार्ग, वनीकरण, विकास प्रकल्प मर्यादित ठेवण्याचे मार्ग स्पष्ट करणे अपेक्षित आहे. थोडक्यात, पर्यावरण ऱ्हास व मानवी हस्तक्षेप याचा परिणाम ठळकपणे मांडणे आवश्यक आहे. प्रश्न क्र. ५ - हा प्रश्न देखील भूस्खलनाशी संबंधित आहे. मात्र या उत्तरामध्ये तुलनात्मक मुद्दे मांडणे आवश्यक आहे. उत्तरामध्ये पश्चिम घाट व हिमालयामधील भूस्खलनाशी संबंधित कारणे तुलनात्मक पद्धतीने मांडणे आवश्यक आहे. यामध्ये दोन्ही पर्वतांचा उतार, खडकांचा प्रकार, पर्वतांवर कार्यरत बले, पर्वतांमधील पर्जन्याचे स्वरूप, दोन्ही पर्वतांमधील मानवी हस्तक्षेप या घटकांचे तुलनात्मक स्पष्टीकरण आवश्यक आहे. उत्तराच्या समारोपामध्ये दोन्ही पर्वतांतील मानवी हस्तक्षेप व त्याचा परिणाम याबाबत मत मांडणे आवश्यक आहे. प्रश्न क्र. २, ३, ४ - या प्रश्नांचा विचार केल्यास हे प्रश्न थेट संकल्पनांवर आधारित आहेत. या प्रश्नांचा चालू घडामोडींशी संबंध नाही. या प्रश्नांची उत्तरे लिहिताना विद्यार्थ्यांनी संबंधित संकल्पना, आवश्यक असल्यास तिचे उपयोजन अचूकपणे योग्य शब्दांमध्ये मांडणे आवश्यकअसते. या प्रश्नांची उत्तरे लिहिताना आकृती व नकाशा या दोन्हींचा वापर आवश्यक असतो. प्रश्न क्र. 2 व 3 - हे दोन्ही प्रश्न भूपट्ट विवर्तनिकी सिद्धांतावर (Plate Tectonic Theory) आधारित आहेत. प्रश्न क्र. २ मध्ये उत्तराच्या पहिल्या परिच्छेदामध्येच या संकल्पनेचा उल्लेख असणे आवश्यक आहे. उत्तराच्या मुख्य भागामध्ये (गाभा) इंडोनेशिया व फिलिपाइन्स द्वीपकल्पांचे भूपट्टांच्या सीमेवरील स्थान, त्या ठिकाणची भूपट्टांची हालचाल, त्या प्रकारच्या हालचालींचा परिणाम आकृतीच्या साहाय्याने स्पष्ट करावा. तसेच नकाशावरदेखील तो प्रदेश व भूपट्टांच्या सीमा दाखवाव्यात. या उत्तरामध्ये आकृतीचे स्थान उत्तराचा मुख्य भाग (गाभा) सुरू करण्याआधी असावे. या सर्व स्पष्टीकरणामध्ये भूपट्ट विवर्तनिकी सिद्धांताची माहिती थोडक्यात, अचूक शब्दांत देणे आवश्यक आहे. प्रश्न क्र. ३ - हा प्रश्न देखील भूपट्ट विवर्तनिकी सिद्धांतावरच आधारित आहे. या प्रश्नामध्ये दोन भाग आहेत. पहिल्या भागामध्ये घडीच्या पर्वतांचे स्थान व त्याच्या निर्मितीची प्रक्रिया स्पष्ट करणे आवश्यक आहे. त्यासाठी रॉकी, अँडीज या पर्वतांची उदाहरणे आकृती व नकाशासह देऊन, भूपट्टांची हालचाल कशा प्रकारे घडीच्या पर्वतांच्या निर्मितीस कारणीभूत ठरते हे सविस्तर स्पष्ट करणे अपेक्षित आहे. प्रश्नाच्या दुसऱ्या भागामध्ये घडीच्या पर्वतांचे स्थान व तेथील भूकंप, ज्वालामुखीचा धोका यांचा सहसंबंध स्पष्ट करावा. त्याकरिता हिमालय पर्वताचे उदाहरण देऊन आकृतीच्या साहाय्याने भूपट्ट हालचाल या घटनांना कशा प्रकारे कारणीभूत आहे ते स्पष्ट करावे. वरील दोन्ही प्रश्नांमध्ये (प्रश्न क्र. २ व ३) उत्तरामध्ये तुटकपणा जाणवता कामा नये. उत्तर वाचताना आकृतीच्या मदतीने प्रक्रिया डोळ्यांसमोर उभी राहणे आवश्यकआहे. याकरिता लेखन कौशल्यावर भर देणे आवश्यक आहे. प्रश्न क्र. 4 - हा प्रश्न देखील संकल्पनात्मकआहे. या प्रश्नाच्या उत्तरामध्ये सर्वप्रथम त्रिभूज निर्मितीस आवश्यक घटक कोणते आहेत त्याचे स्पष्टीकरण देऊन, हे घटक पश्चिम घाटात उगम पावणाऱ्या नद्यांबाबत कसे प्रतिकूल आहेत याचे स्पष्टीकरण द्यावे. या प्रश्नामध्ये पश्चिम घाटातील नद्या असा उल्लेख आहे. त्यामुळे उत्तरामध्ये पश्चिम घाटातून उगम पावणाऱ्या व पूर्व आणि पश्चिम दोन्ही दिशेस वाहणाऱ्या नद्यांबाबत स्पष्टीकरण देणे अपेक्षित आहे. वरील सर्व प्रश्न व त्याची संभाव्य उत्तरे, उत्तरांमधील घटक विद्यार्थ्यांनी लक्षात घेऊन त्यानुसार अभ्यासास योग्य दिशा द्यावी. पुढील लेखामध्ये आपण भूगोलामधील इतर घटकांमधील प्रश्नांबाबतची रणनीती याच प्रकारे अभ्यासणार आहोत.
