प्रश्नपत्रिका- ४च्या उर्वरित भागाची विभागणी कशा प्रकारे करता येईल  याची चर्चा आपण आज करूयात. त्यात समाविष्ट होणारे घटक आणि उपघटक खाली नमूद केले आहेत-
वाढ, विकास आणि आंतरराष्ट्रीय अर्थशास्त्र – आíथक विकासाचे घटक- नसíगक साधनसंपत्ती, पायाभूत सुविधा, लोकसंख्या, मानवी भांडवल- लोकसंख्याशास्त्रीय संक्रमणाचा सिद्धांत- मानवी विकास निर्देशांक-मानवी दारिद्रय़ निर्देशांक- िलग सक्षमीकरण उपाययोजना.
विकास निदर्शक- सातत्यपूर्ण विकास, विकास व पर्यावरण, हरित स्थूल देशांतर्गत उत्पन्न.
वाढीमधील विदेशी भांडवलाची आणि तंत्रज्ञानाची भूमिका- बहुराष्ट्रीय महामंडळे, वाढीचे इंजिन म्हणून आंतरराष्ट्रीय व्यापार, आंतरराष्ट्रीय व्यापाराचे सिद्धांत, आयएमएफ-आयबीआरडी- डब्ल्यूटीओ- प्रादेशिक व्यापार करारनामा- सार्क- एएसईएएन.
भारतीय कृषिव्यवस्था, ग्रामविकास व सहकार – आíथक विकास व राष्ट्रीय अर्थव्यवस्थेतील कृषी क्षेत्राची भूमिका-  कृषी, उद्योग व सेवाक्षेत्रे यांच्यामधील आंतरसंबंध. योजना कालावधीमधील ग्रामीण विकासाची धोरणे- ग्रामीण पायाभूत सुविधा (सामाजिक आणि आíथक).
जागतिक व्यापार संघटना व शेती- शेतकऱ्यांचे व पदासकारांचे हक्क, कृषी बाजारपेठेतील गॅटचा अपेक्षित भार, कृषीविषयक धंदा व जागतिक बाजारपेठ.
० ग्रामीण कर्जबाजारीपणा- शेतीला अर्थसहाय्य, भारतातील कृषीविषयक पतवारी, समस्या, गरज, महत्त्व, गुंतलेल्या वित्तीय संस्था, नाबार्ड, भूविकास बँक. कृषी किंमत- घटक, कृषी उत्पादनांवर परिणाम करणारे घटक- शासकीय आधारभूत किमती, अर्थसहाय्य, कृषी पणन- सद्य:स्थिती, मूल्यवíधत उत्पादने, शासनाची भूमिका आणि कृषी पणनातील त्यांच्या संस्था.
० शेतीसाहित्य व उत्पादन- विपणन व मूल्यांकन, किमतीतील चढ-उतार, कृषी अर्थव्यवस्थेतील सहकारी संस्थांची भूमिका.
० जमीनधारणा आकार आणि उत्पादकता- जमीन सुधारणा व जमिनीचा वापर. कृषीविषयक उत्पादन आणि कमी उत्पादकतेची कारणे, कंत्राटी शेती- ठरावीक शेती- औद्योगिक शेती- सेंद्रिय शेती. कृषी उत्पन्नवाढीतील प्रादेशिक तफावत- कृषीविषयक किमती आणि व्यापाराच्या अटी.
० पाटबंधाऱ्याची साधने व जलव्यवस्थापन- मृदा व जलसंधारण, पर्जन्याश्रयी शेती यांसारख्या विकासकामांकरता सिंचन आणि त्याच्या पद्धती.
० हरितक्रांती व तंत्रशास्त्रविषयक बदल- आयसीएआर, एमसीएईआर यांची भूमिका, शेतीचे यांत्रिकीकरण, जैवविविधता, जीएम तंत्रज्ञान.
० पशुधनसंपत्ती- उत्पादकता, देशातील आणि राज्यातील धवलक्रांती, मत्स्यव्यवसाय, कुक्कुटपालन, वनीकरण, फलोत्पादन व पुष्पसंवर्धन विकास.
अन्न व पोषण आहार – देशातील अन्न उत्पादन व खप यामधील कल, पहिली व दुसरी हरितक्रांती, अन्न स्वावलंबन, अन्नसुरक्षा. अन्न सुरक्षिततेमधील समस्या, साठवणुकीतील समस्या व प्रश्न, वितरण, अन्नाची आयात व निर्यात, अन्नाचे कॅलरी मूल्य व त्याची मोजणी, चांगले आरोग्य व समतोल आहार, मानवी शरीरास आवश्यक ऊर्जा व पोषण मूल्य. देशातील पोषणविषयक समस्या, त्याची कारणे व परिणाम, शासनाची धोरणे व सार्वजनिक वितरण व्यवस्था कार्यक्रम, कामासाठी अन्न, दुपारचे भोजन योजना व इतर पोषणविषयक कार्यक्रम, अन्न सुरक्षा अधिनियम.
विज्ञान व तंत्रज्ञान विकास ऊर्जा – पारंपरिक व अपारंपरिक ऊर्जा साधने- सौर, वारा, जैववायू, जीववस्तुमान, भूऔष्णिक व इतर नवीकरणयोग्य ऊर्जा साधनांची संभाव्यता, सौर साधने- सौरकुकर, पाणीतापक इ. बायोगॅस तत्त्वे व प्रक्रिया, शासकीय धोरणे आणि वीजनिर्मितीसाठी कार्यक्रम- अणुशक्ती, औष्णिक वीज, जलविद्युत. वीज वितरण व राष्ट्रीय विद्युत पुरवठा, ऊर्जा संकट, ऊर्जा सुरक्षा, संशोधन व विकास यात गुंतलेली अभिकरणे व संस्था.

संगणक व माहिती तंत्रज्ञान -आधुनिक समाजातील संगणकाची भूमिका, माहितीची देवाणघेवाण,  विविध क्षेत्रांमध्ये नेटवìकग, वेबतंत्रज्ञानाचे उपयोजन, विविध सेवांमध्ये माहिती तंत्रज्ञानाचा वापर, मीडिया लॅब आशिया, विद्या वाहिनी, ज्ञान वाहिनी, कम्युनिटी माहिती केंद्र इत्यादींसारखे शासकीय कार्यक्रम, सायबर गुन्हे, त्यावरील प्रतिबंध, माहिती तंत्रज्ञान उद्योगातील महत्त्वाचे प्रश्न- त्याचे भवितव्य.
अवकाश तंत्रज्ञान – भारतीय अवकाश कार्यक्रम, दूरसंचार, दूरदर्शन, शिक्षण, प्रसारण, हवामान अंदाज, जीपीएस, आपत्ती इशारा याकरता भारतीय कृत्रिम उपग्रह, भारतीय क्षेपणास्त्र कार्यक्रम, सुदूर संवेदना, भौगोलिक माहिती यंत्रणा (जीआयएस) आणि हवामान अंदाज, आपत्ती इशारा यामधील तिचे उपयोजन, जल, मृदा, खनिज संपत्ती विकास, कृषी व मत्स्यविकास, नागरी नियोजन, पारिस्थितीकी अभ्यासक्रम, भौगोलिक यंत्रणा व भौगोलिक माहिती यंत्रणा.
जैव तंत्रज्ञान – कृषी, औद्योगिक विकास व रोजगार निर्मितीद्वारे मानवी जीवन व राष्ट्रीय अर्थव्यवस्था सुधारण्यासाठी संभाव्य शक्यता, नसíगक साधनसंपत्ती विकासाचे आवश्यक व महत्त्वाचे साधन म्हणून जैवतंत्रज्ञान उपयोजनाची क्षेत्रे-  कृषी, पशुपदास व पशुवैद्यकीय, औषधनिर्माण, मानवी आरोग्य, अन्न तंत्रज्ञान, ऊर्जानिर्मिती, पर्यावरण संरक्षण इत्यादी. देशातील जैवतंत्रज्ञानाबाबत प्रचालन, नियमन व विकासामधील शासनाची भूमिका व प्रयत्न, जैवतंत्रज्ञानासंबंधित नतिक, सामाजिक व कायदेशीर प्रश्न, जैवतंत्रज्ञान विकासाचे संभाव्य प्रतिकूल परिणाम, बियाणे तंत्रज्ञान, त्याचे महत्त्व, बियाणांची गुणवत्ता, प्रकार आणि उत्पादन व प्रक्रिया तंत्रे, बी.टी. कापूस, बी.टी. वांगे इ.
भारताचे आण्विक धोरण – ठळक वैशिष्टय़े, ऊर्जेचा स्रोत आणि स्वच्छ ऊर्जा म्हणून अणुऊर्जा, त्याचे महत्त्व, आण्विक कचऱ्याची समस्या, देशातील औष्णिक वीजनिर्मिती, एकूण वीजनिर्मितीमधील त्याचे अंशदान, आण्विक चाचणी निर्धारके : पोखरण- एक (१९७४) आणि पोखरण- दोन (१९९८) न्यूक्लिअर नॉन-प्रोलिफरेशन ट्रीटी आणि कॉप्रिहेन्सिव्ह टेस्ट बॉन ट्रीटी यांसारख्या आण्विक धोरणाबाबतचा अलीकडला कल, २००९ चा भारत-अमेरिका अणू करार.
आपत्ती व्यवस्थापन – आपत्तीची व्याख्या, स्वरूप, प्रकार व वर्गीकरण, नसíगक धोके, कारणीभूत घटक व आपत्तीची तीव्रता करणारी उपाययोजना, पूर, भूकंप, त्सुनामी, दरड कोसळणे आदी दुर्घटनांमधील उपाययोजनांवर परिणाम करणारे
घटक, किल्लारी (१९९३), भूज (२००१), सिक्कीम-नेपाळ (२०११) भूकंप, बंदा आले (२००४) (सुमात्रा), फुकुशिमा (२०११) (जपान) भूकंप व त्सुनामी यांसारख्या मोठय़ा भूकंपांचा आणि त्सुनामींचा अभ्यास, महाराष्ट्र २००५ चा मुंबईतील पूर, डिसेंबर १९९३, जून २००६, नोव्हेंबर २००९, जुल २०११ चे बॉम्बस्फोट आणि अतिरेकी हल्ला, त्यांचा परिणाम.

indias first hydrogen powered ferry
विश्लेषण : पंतप्रधान मोदींकडून हायड्रोजन इंधनावर चालणाऱ्या देशातील पहिल्या बोटीचे उदघाटन, काय आहेत वैशिष्ट्ये? जाणून घ्या…
mpsc exam preparation guidance mpsc exam preparation tips
MPSC मंत्र : भूगोल मूलभूत अभ्यास
नागपूर ‘एम्स’मध्ये अधिष्ठाता पदांच्या निकषांना छेद ! कायद्यात अशी आहे तरतूद..
Experts also demand that the regulatory framework of Finetech needs to be reconsidered to reduce the pressure of regulations eco news
‘फिनेटक’च्या नियामक चौकटीचा पुनर्विचार आवश्यक; नियमावलीची जाचकता कमी करण्याचीही तज्ज्ञांची मागणी