रोहिणी शहा सामान्य अध्ययन पेपर दोनमधील भारतीय राज्यव्यवस्थेच्या संकल्पनात्मक व पारंपरिक मुद्दय़ांच्या अभ्यासाबाबत मागील लेखामध्ये चर्चा करण्यात आली. अभ्यासक्रमामध्ये नमूद करण्यात आलेल्या विविध कायदे व अधिनियमांचा परीक्षेच्या दृष्टिकोनातून अभ्यास कसा करावा याबाबत या लेखामध्ये चर्चा करण्यात येत आहे. अभ्यासक्रमामध्ये दिलेल्या कायद्यांमधील काही महत्त्वाच्या घटकांचा उल्लेख करण्यात आला आहे. या मुद्दय़ांचा बारकाईने अभ्यास करणे आवश्यक आहे. या मुद्दय़ांवर भर देतानाच या सर्व कायद्यांचा अभ्यास करते वेळी काही मुद्दे लक्षात घ्यावे लागतील. यामध्ये स्पष्टपणे नमूद केलेले अधिनियम कसे अभ्यासायचे ते पाहू. या कायद्यामधील पुढील बाबींची कलमे समजून घ्यावीत - * कायद्याची पार्श्वभूमी (शिफारस करणारा आयोग किंवा कायद्यामध्ये उल्लेख करण्यात आलेली तसेच इतर आनुषंगिक पार्श्वभूमी) * महत्त्वाच्या व्याख्या * गुन्ह्य़ाचे स्वरूप आणि निकष * दंड / शिक्षेची तरतूद असल्यास नमूद केलेले अपवाद * तक्रारदार (Complainant) * अंमलबजावणी अधिकारी * अंमलबजावणीची प्रक्रिया - विहित मुदती, पार्श्वभूमी * तक्रारी / अपिलासाठीची (असल्यास निर्णय देण्याची / कार्यवाहीची) कालमर्यादा * अपीलीय प्राधिकारीअसल्यास विशेष न्यायालये असल्यास पर्यवेक्षण करणारा आयोग/ मंच/ प्राधिकरण या मुद्दय़ांचा बारकाईने अभ्यास करायला हवा. तसेच याबाबतच्या चालू घडामोडीही माहीत असायला हव्यात. समाज कल्याण व सामाजिक विधिविधान या कायद्यांपकी सामाजिक विधिविधानाचा भाग पेपर ३ - मानवी हक्क घटकाच्या अभ्यासाचाही भाग आहे. या कायद्यांचा अभ्यास करताना भारतीय संविधान, मूलभूत अधिकार, राज्याची निती निर्देशक तत्त्वे यांचा संदर्भ लक्षात घेऊन तरतुदी समजून घ्यायला हव्यात. महिलांच्या संदर्भातील कायदे/ तरतुदी घरगुती हिंसाचार व हुंडाबंदी कायद्यातील महिलांशी संबंधित कलमे व तरतुदी बारीकसारीक तपशिलांसहित पाहायला हव्यात. भारतीय दंड विधानातील (Criminal Procedure Code) महिलांच्या बाबतीतील गुन्ह्य़ांबाबतच्या तरतुदीही सविस्तरपणे आणि बारकाईने तपशिलांसहित व्यवस्थित समजून घ्यायच्या आहेत. या विभागाबाबतचे प्रश्न पेपर २ व पेपर ३ मध्ये समांतरपणे विचारण्यात आलेले आहेत. यावरून याचे महत्त्व लक्षात येईल. माहिती अधिकार कायदा, २००५मधील महिलांबाबतच्या तरतुदीही पाहायला हव्यात. विशिष्ट समाज घटकांसाठी विधिविधान या भागातील नागरी हक्क संरक्षण अधिनियम, १९५५, अनुसूचित जाती आणि अनुसूचित जनजाती (अत्याचार प्रतिबंध) अधिनियम, १९८९ व १९९५च्या कायद्यांचा अभ्यास करताना वर सांगण्यात आलेल्या मुद्दय़ांबरोबरच या कायद्यांची उद्दिष्टे, अंमलबजावणी यंत्रणा व उपाययोजनांचाही अभ्यास करायला हवा. या परिपूर्ण अभ्यासाचा पेपर ३ च्या तयारीमध्ये खूप उपयोग होतो. प्रशासनविषयक कायदे व उर्वरित नागरी कायदे प्रशासनविषयक कायदे व उर्वरित नागरी कायदे यांचा अभ्यासक्रमातील मुद्दय़ांबरोबरच याआधी चर्चा केलेल्या मुद्दय़ांच्या आधारे अभ्यास गरजेचा आहे. विशेषकरून या कायद्यांच्या अनुषंगाने घडणाऱ्या चालू घडामोडी बारकाईने पाहायला हव्यात. * माहिती अधिकार अधिनियमातील माहिती आयोग, आयुक्त यांचे कार्य, अधिकार समजून घेतानाच लोकपालविषयक तरतुदीही समजून घेतल्यास फायद्याचे ठरते. * भारतीय पुरावा अधिनियम (Indian Evidence Act) यामधील फक्त कलम १२३चा अभ्यासक्रमात उल्लेख आहे. मात्र विषयाची व्यवस्थित समज येण्यासाठी कलम १२४ व १२५ ही समजून घेणे गरजेचे आहे. * कार्यालयीन गोपनीयता अधिनियम (Official Secrets Act) व RTI माहितीचा अधिकार अधिनियम हे जवळपास परस्पर विरोधी कायदे व पुरावा अधिनियमातील ही कलमे यांचा एकत्रित व विश्लेषणात्मक अभ्यास आवश्यक आहे. * भ्रष्टाचार प्रतिबंध अधिनियमातील प्रकरण २- विशेष न्यायाधीश; प्रकरण ३ -शास्ती व दंडाची तरतूद या बाबी विशेषत्वाने पाहाव्यात. * सायबर सुरक्षा कायदा तसेच पर्यावरण संरक्षण अधिनियम यांच्यातील पारिभाषिक संज्ञा व विशिष्ट व्याख्या समजून घ्याव्यात. त्या आधारे तरतुदी समजून घेतल्यास त्या लक्षात राहणे सोपे होते. * ग्राहक संरक्षण कायदाही पेपर ३ च्या अभ्यासाच्या अनुषंगाने महत्त्वाचा आहे. यातील केंद्र, राज्य व जिल्हा अशा सर्व स्तरांवरील ग्राहक संरक्षण परिषदा, केंद्र, राज्य व जिल्हा अशा सर्व स्तरावरील ग्राहक मंच आणि राष्ट्रीय ग्राहक आयोग यांची रचना, काय्रे, सदस्य, अधिकार, अपिलाची तरतूद या बाबी टेबलमध्ये तयार करता येतील. या तिन्हीमधील फरक समजून घ्यावा. * पेपर तीनमधील मानवी हक्कांचा जाहीरनामा, तसेच यासंदर्भातील ठराव, करार यांचाही संदर्भ या कायद्यांचा अभ्यास करताना घेणे दोन्ही पेपरच्या अभ्यासक्रमाची समज येण्यासाठी आवश्यक आहे. * महाराष्ट्र लोकसेवा हक्क अधिनियमाचा अभ्यासक्रमामध्ये उल्लेख नसला तरी त्याचा आढावा घेणे सयुक्तिक ठरते. या विभागाचा जवळपास ७० ते ८०% भाग हा पेपर ३ वर overlap होतो. त्यामुळे हा विभाग व्यवस्थित तयार केला की पेपर ३ चा जवळपास २५% भागसुद्धा पूर्ण होतो. त्यामुळे मुख्य परीक्षेच्या दृष्टिकोनातून हा भाग खूप महत्त्वाचा आहे.
