या घटक विषयाचा अभ्यासक्रम असा विभागून पाहिला असता लक्षात येते की, पायाभूत संकल्पना पक्क्या असणाऱ्या व चालू घडामोडीचे भान असणाऱ्या उमेदवारांसाठी हा विषय सोपा आणि भरपूर गुण मिळवून देणारा ठरणारा आहे. या क्षेत्रातील काही मुद्दय़ांची माहिती मागील भागात देण्यात आली. या लेखामध्ये उर्वरित मुद्दय़ांबाबत चर्चा करण्यात येत आहे. * आयोग व समित्यांचे अहवाल केंद्र, राज्य शासन, सर्वोच्च न्यायालय, रिझव्‍‌र्ह बँक ऑफ इंडिया यांच्याकडून नेमण्यात आलेले विविध आयोग व समित्यांचे अहवाल व शिफारशी संकल्पनात्मक प्रश्नांचा विषय होऊ शकतात. त्यामुळे संपूर्ण वर्षभरात ज्यांच्या शिफारशी सादर झाल्या असतील त्या समित्यांबाबतचा व अहवालांचा अभ्यास करणे गरजेचे आहे. काही नव्या समित्या किंवा आयोग राज्य स्तर वा राष्ट्रीय स्तरावर स्थापन झाल्या असतील तर त्यांचा विषय व कार्यकक्षा इत्यादी माहिती असायला हवी. यामध्ये राष्ट्रीय पातळीवर चर्चेत असलेल्या मुद्दय़ाबाबत दुसऱ्या राज्याकडून स्थापन करण्यात आलेली समिती/ आयोग माहीत करून घ्यावी. अन्यथा राज्य स्तर याचा अर्थ महाराष्ट्रातील समिती / आयोग एवढय़ापुरताच मर्यादित आहे. * अर्थविषयक संघटना आंतरराष्ट्रीय अर्थविषयक संघटनांचा व त्यांच्या कार्याचा अभ्यास आवश्यक आहे. कोष्टके मांडून त्यांचा अभ्यास पुढील मुद्दय़ांच्या आधारे करता येईल. * स्थापनेची पाश्र्वभूमी * स्थापनेचे वर्ष * रचना * काय्रे * अधिकार * सदस्य राष्ट्रे संख्या * भारत संस्थापक सदस्य आहे का? * भारताची भूमिका * भारतीय व्यक्ती महत्त्वाच्या पदांवर असल्यास त्यांची माहिती * भारतावर परिणाम * कार्याचे मूल्यमापन याबाबत अभ्यासक्रमात नमूद केलेल्या कटा, IBRD, WTO, SAARC, ASEAN या संघटनांबरोबर Europian Union, IBSA, BRICS, NAM B. संघटनांमधील आíथक चर्चा, निर्णय अभ्यासायला हवेत. आंतरराष्ट्रीय करार व महत्त्वाच्या आंतरराष्ट्रीय संघटनांची संमेलने व त्यातील ठराव हे चालू घडामोडीमधील महत्त्वाचे मुद्दे आहेत. काही अत्यंत महत्त्वाचे ठराव / करार झाले असल्यास त्यातील मुद्दे तसेच त्यापूर्वीच्या ठराव / करारांमधील मुख्य मुद्दे बारकाईने अभ्यासायला हवेत. राष्ट्रीय पातळीवरील ग्रामीण व कृषिविकासासाठी कार्यरत संस्था, संघटना, आयोग इत्यादींचा अभ्यास पुढील मुद्दय़ांच्या आधारे करावा. * स्थापनेची पाश्र्वभूमी * शिफारस करणारा आयोग / समिती * स्थापनेचा हेतू वर्ष * कार्यकक्षा * रचना * कार्ये * मूल्यमापन * सद्य:स्थिती. अभ्यासक्रमात नमूद केलेल्या नाबार्ड, भूविकास बँक ICAR, MCAER, APC, APMC इ. संस्था संघटना महत्त्वाच्या यादीत असू द्या. * महाराष्ट्राचा विशेष संदर्भ आयोग जेव्हा महाराष्ट्राचा विशेष संदर्भ म्हणतो तेव्हा या बाबतीतल्या महाराष्ट्रविषयक अद्ययावत गोष्टी उमेदवाराला माहीत असणे अपेक्षित आहे. याचबरोबर काही मूलभूत गोष्टींबाबत महाराष्ट्राची माहिती / अभ्यास गरजेचा आहे. महाराष्ट्राच्या अर्थव्यवस्थेची वैशिष्टय़े, पंचवार्षकि योजनांमधील महत्त्वाचे मुद्दे, इ. पारंपरिक बाबी भारताच्या अर्थव्यवस्थेचा पारंपरिक अभ्यास करताना तुलनात्मक पद्धतीने पाहाव्यात. महाराष्ट्राच्या पंचवार्षकि योजनांमधील ठळक मुद्दय़ांचा आढावा घेणे फायदेशीर ठरते. महाराष्ट्रातील कृषीविषयक बाबी, ग्रामीण, नागरी, पायाभूत सुविधा, इ. बाबीसुद्धा चालू घडामोडीच्या अनुषंगाने अभ्यासणे आवश्यक आहे. राष्ट्रीय स्तरावरील उत्पादने, सेवा, परकीय गुंतवणूक, आयात, निर्यात, इ. बाबतीतील महाराष्ट्राचा क्रमांक दरवर्षीच्या आíथक पाहणी अहवालातून माहीत करून घ्यावा. त्याचबरोबर राज्याच्या बरोबर मागील व पुढील तसेच क्रमवारीमध्ये पहिल्या स्थानावरील राज्ये, इ. बाबी तुलनात्मक तक्त्यामध्ये नोंदवून पक्क्या कराव्यात. जनगणना, परकीय गूंतवणूक या बाबतची मागील वर्षीची तुलना समजून घेतली तर नक्कीच उपयोगी ठरते. यामुळे बहुविधानी प्रश्नांची तयारी नेमकेपणाने होते. कृषीविषयक घटक हा मुख्य परीक्षा पेपर १ मधील भूगोल विषय आणी पेपर ४ मधील अर्थव्यवस्था विषय यांमध्ये विभागून समाविष्ट करण्यात आला आहे. दोन्ही पेपरमधील या घटकाशी संबंधित मुद्दय़ांची तयारी कशा प्रकारे करावी याची चर्चा पुढील लेखामध्ये करण्यात येईल.
