कंपन्यांच्या किंवा व्यावसायिक संस्थांच्या स्ट्रॅटेजीजचा अभ्यास केला तर वर्गात शिकत असलेल्या ‘स्ट्रॅटेजिक मॅनेजमेन्ट’ या विषयाचे सिद्धान्त प्रत्यक्षात कसे वापरले जातात हे आपल्याला सुस्पष्ट होते. सर्वच क्षेत्रांतील प्रगतीकरता आवश्यक असणारे संशोधन शास्त्रीय पद्धतीने कसे करावे जाणून घेण्यास ‘रीसर्च मेथॉडॉलॉजी’ हा विषय उपयुक्त ठरतो. विषयाचा अभ्यास पुस्तकी ज्ञानाच्या पलीकडे केला आणि कंपन्यांचे अहवाल, डावपेच अभ्यासल्याने उत्तम व्यवस्थापक बनणे शक्य आहे. ए मबीए अभ्यासक्रमातील वेगवेगळ्या विषयांचा अभ्यास करताना त्या विषयांचा व्यवहारामध्ये कसा उपयोग करता येईल तसेच हा व्यवहारातील उपयोग कसा समजून घेता येईल, याचा विचार आपण सध्या करीत आहोत. या विषयांपैकी काही विषय मागील लेखामध्ये समाविष्ट केले होते. उर्वरित विषयांचा विचार या लेखात करूयात. एमबीए अभ्यासक्रमामधील अनिवार्य विषयांमध्ये समावेश असणारा एक महत्त्वाचा विषय म्हणजे स्ट्रॅटेजिक मॅनेजमेंट. काही विद्यापीठांमध्ये या विषयाचे नाव बिझनेस पॉलिसी अ‍ॅण्ड स्ट्रॅटेजिक मॅनेजमेंट असे आहे. मात्र, अभ्यासक्रम थोडय़ाफार फरकाने जवळपास सारखाच आहे. कोणत्याही व्यावसायिक कंपनीला स्पर्धेत टिकून राहण्यासाठी जी व्यूहात्मक आखणी करावी लागते. त्यासंबंधीचे विवेचन वेगवेगळ्या संकल्पना, त्यांचे महत्त्व आदी गोष्टी या विषयात नमूद केलेल्या असतात. या विषयाचा अभ्यास करताना सैद्धान्तिक संकल्पना समजून घेतल्याच पाहिजेत, पण त्याशिवाय केस स्टडी म्हणून वेगवेगळ्या कंपन्यांच्या स्ट्रॅटेजीज आणि त्यांची केलेली अंमलबजावणी याकडेही लक्ष दिले पाहिजे. यासाठी कंपन्यांचे वार्षिक अहवाल (अ‍ॅन्युअल रिपोर्ट्स) पाहता येतात. पब्लिक लिमिटेड कंपन्यांचे वार्षिक अहवाल त्यांच्या वेबसाइटवर उपलब्ध असतात. या अहवालांमध्ये त्यांनी स्वीकारलेल्या स्ट्रॅटेजीविषयी माहिती दिलेली असते. अर्थात यामधील गोपनीय भाग कंपन्या उघड करीत नाहीत, पण जो काही भाग अहवालामध्ये दिलेला आहे त्यावरून कंपन्या स्वीकारीत असलेल्या स्ट्रॅटेजीविषयी कल्पना निश्चितपणे येऊ शकते. ज्या कंपन्यांचे किंवा व्यावसायिक संस्थांचे अहवाल वेबसाइटवर उपलब्ध नसतात, त्या संस्थांना प्रत्यक्ष भेट देऊन माहिती मिळवण्याचा प्रयत्न करता येतो. अशी माहिती गोळा करताना केवळ मोठय़ा कंपन्यांचीच माहिती घेतली पाहिजे असे नाही, तर लहान व्यावसायिक संस्था, लघुउद्योग आणि अगदी घराजवळील किराणा मालाचे किंवा जनरल स्टोअरसुद्धा घेता येईल. एखाद्या किराणा दुकानाचा मालक स्पर्धेत टिकून राहण्यासाठी काय स्ट्रॅटेजी वापरतो हे पाहता येईल. त्याचप्रमाणे एखाद्या मॉलची स्ट्रॅटेजीसुद्धा समजावून घेता येईल. नकळतच आपण या ठिकाणी तुलनात्मक विचार करायला शिकतो. ही सर्व माहिती गोळा करण्यासाठी फार काही करावे लागते असेही नाही. फक्त आपल्या भेटीचा उद्देश व गोळा करायची माहिती यासंबंधी नियोजन केले तर अशी उपयुक्त माहिती मिळू शकते. हे एक प्रकारचे वर्गाबाहेरील शिक्षणच आहे असे म्हणता येईल. कंपन्यांच्या किंवा इतर व्यावसायिक संस्थांच्या स्ट्रॅटेजीजचा अभ्यास, स्ट्रॅटेजी कशा ठरवल्या जातात, यामध्ये बदल करायचा असल्यास तो कसा केला जातो, स्ट्रॅटेजीची अंमलबजावणी कशा पद्धतीने केली जाते, अंमलबजावणी करताना कोणत्या अडचणी येतात आणि त्या कशा पद्धतीने दूर केल्या जातात या गोष्टी समजावून घेण्याची गरज असते. यामुळे वर्गात शिकत असलेली थिअरी प्रत्यक्षात कशी वापरली जाते याचा अंदाज येईल. हे सर्व करणे अत्यंत गरजेचे आहे. अन्यथा, नुसत्या पुस्तकी ज्ञानाच्या जोरावर चांगले व्यवस्थापक होता येत नाही. संशोधनाच्या पद्धती (रिसर्च मेथॉडॉलॉजी) हा एक अत्यंत महत्त्वाचा परंतु बऱ्याच वेळा दुर्लक्षित राहिलेला असा एक विषय एमबीए अभ्यासक्रमात आहे. हा विषय केवळ अनिवार्य आहे, म्हणून केवळ विषयात उत्तीर्ण होणे इतपतच उद्दिष्ट अनेक विद्यार्थी ठेवतात आणि समजून घेण्याच्या पातळीवर मात्र तो विषय दुर्लक्षित राहतो. मात्र, हा विषय व्यावहारिकदृष्टय़ा अत्यंत महत्त्वाचा आहे किंबहुना असे म्हणता येईल की, संशोधनाची वृत्ती तसेच आवड ही जर वाढवत नेली नाही, तर पुढे करिअरमध्ये प्रगती होण्यात अनेक अडथळे येतील. हे लक्षात ठेवायला हवे की, व्यवस्थापक म्हणून काम करताना अनेक महत्त्वाचे निर्णय घ्यावे लागतात आणि यासाठी संशोधनाचा मोठा उपयोग होतो. कोणतेही क्षेत्र असो म्हणजे विपणन (मार्केटिंग), वित्त (फायनान्स), मनुष्यबळ व्यवस्थापन व विकास (ह्य़ुमन र्सिोसेस), उत्पादन (प्रॉडक्शन), माहिती तंत्रज्ञान या आणि इतर सर्व क्षेत्रांमध्ये प्रगती करण्यासाठी आणि नवीन तंत्रांचा शोध घेण्यासाठी संशोधनाचाच आधार घ्यावा लागतो. संशोधन करताना ते अधिकाधिक शास्त्रीय पद्धतीने कसे करावे याचे मार्गदर्शन या विषयाच्या अभ्यासातून मिळते. संशोधनाच्या शास्त्रीय पद्धती शिकण्यामागचा उद्देश म्हणजे आपण केलेले संशोधन विश्वासार्ह असायला हवे आणि त्याकरता ते शास्त्रीय पद्धतीने झाले पाहिजे. या विषयामध्ये संख्याशास्त्राचाही थोडा भाग असतो आणि त्याचा उद्देश समजला, तर आकडेमोड करणे अवघड नाही. मात्र, आकडेमोड करताना ती का आवश्यक आहे आणि शेवटी आपण कोणते निष्कर्ष काढणार आहोत हे समजायला हवे. संशोधनाच्या पद्धतीचा अभ्यास करताना प्रत्यक्ष व्यवहारात झालेले संशोधन व त्याचा झालेला उपयोग याची माहिती करून घेता येते. आपल्या अवतीभोवती अनेक संस्था, व्यक्ती विविध प्रकारचे संशोधन करीत असतात. एखादी वाहन उद्योगातील कंपनी प्रदूषण नियंत्रण कसे करता येईल तसेच वाहनाचे इंधन कमीत कमी कसे खर्च होईल आदी विषयावर संशोधन करीत असेल. औषध उद्योगातील कंपन्या सतत नवीन संशोधन करीत असतात. त्याचप्रमाणे कंपन्यांमध्ये काम करीत असलेल्या कर्मचाऱ्यांच्या मनोवृत्तीबाबत विविध प्रकारची संशोधने सुरू असतात. ही सर्व माहिती इंटरनेटवर, संदर्भ पुस्तकांत विपुल प्रमाणात उपलब्ध असते तसेच वेगवेगळ्या नियतकालिकांमधून, वर्तमानपत्रांमधून प्रसिद्धही होत असते. केवळ ती शोधून, गोळा करून वाचण्याची मेहनत घ्यायला हवी. म्हणजेच विषयाच्या मुळापासून सुरुवात करून, त्याची व्यवहारातील उपयुक्तता समजावून घेणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. स्टॅटिस्टिकल मेथड्स किंवा क्वांटिटेटिव्ह मेथड्स किंवा इतर काही नावाने ओळखला जाणारा हा विषय, ज्याला अनेक विद्यार्थी-विद्यार्थिनी घाबरतात. हासुद्धा अतिशय उपयोगी पडणारा विषय आहे. या विषयाचे व्यवहारातील उपयोग समजून घ्यायला हवेत. संशोधनाच्या पद्धतीमध्ये आपली गृहितके तपासून पाहण्यासाठी वेगवेगळ्या संख्याशास्त्रीय पद्धतींचा वापर केला जातो. अर्थात या विषयाचा केवळ एकच उपयोग आहे असे नाही. याशिवाय या विषयाद्वारे व्यवहारातील वेगवेगळे प्रश्न सोडवताना तर्कशुद्ध विचार कसा करावा याचा धडा मिळतो. ऑपरेशन रिसर्च या भागामध्ये मर्यादित साधनसामग्रीचा वापर योग्य प्रकारे करून नफ्याचे प्रमाण कसे वाढवावे याची वेगवेगळी तंत्रे असतात. तसेच PERT-CPM यामध्ये एखादे काम वेगवेगळ्या अ‍ॅक्टिव्हिटीजमध्ये कसे विभागावे व कमीत कमी वेळेत कसे पूर्ण करावे यासंबंधीची माहिती असते. या सर्व तंत्रांचा व्यवहारातील वापर समजून घेणे हे जसे आवश्यक आहे तसेच त्यांचा दैनंदिन सराव करणे हेही गरजेचे आहे. वरील विवेचनावरून लक्षात येईल की, हे सर्व करायचे असेल तर त्यासाठी वेळ देणे गरजेचे आहे. हा वेळ कसा द्यायचा असा प्रश्न या ठिकाणी विचारला जाईल. याला उत्तर म्हणजे वेळेचे व्यवस्थापन कसे करावे हे शिकावे लागेल. आपल्या करिअरचे नियोजन करताना कोणत्या गोष्टींवर लक्ष केंद्रित करावे, अग्रक्रम ठरवताना कोणत्या गोष्टींना अग्रक्रम द्यावा हे ठरवावे लागेल. असे दिसून येते की, आपल्याकडे वेळेची कमतरता नसते, पण त्याचा योग्य उपयोग आपण करीत नाही. आजकालच्या स्पर्धेच्या युगात वेळ निर्थक गोष्टींत घालवणे ही गोष्ट परवडणारी नाही हे समजायला हवे. वेळेचा योग्य वापर केल्यास यश दूर नाही हेही लक्षात येते. यानंतर विशेषीकरणाच्या (स्पेशलायझेशन) विषयांचा विचार पुढील लेखात करू. nmvechalekar@yahoo.co.in (लेखक पुण्याच्या इंडसर्च संस्थेचे अधिष्ठाता आहेत.)
