यूपीएससीची तयारी… यूपीएससी मुख्य परीक्षा ‘जीएस १’ : कला व संस्कृती

सध्या तामिळनाडूचे मुख्यमंत्री एम. के. स्टॅलिन यांनी सिंधू संस्कृतीची लिपी उलगडण्यासाठी १० लाख डॉलर्सचे बक्षीस जाहीर केले आहे. एम. के. स्टॅलिन यांच्यानुसार सिंधू संस्कृतीत बैलांना महत्त्व होते आणि बैल हे द्रविड संस्कृतीचे प्रतिनिधित्त्व करतात. सिंधू संस्कृतीपासून प्राचीन तामिळ साहित्यात दिसणाऱ्या तामिळ सांस्कृतिक परंपरेत बैलांचा वावर सतत आढळतो आणि तो आजही टिकून आहे. याचे उदाहरण म्हणजे मदुराईतील प्रसिद्ध ठिकाण अळंगनल्लूर हे होय. जिथे जल्लिकट्टू ही बैलांची स्पर्धा आयोजित केली जाते.
यामुळे आगामी मुख्य परीक्षेत सिंधू संस्कृतीवर प्रश्न विचारला जावू शकतो.

२०२४ मधील खालील प्रश्नाच्या उत्तरातील महत्त्वाचे मुद्दे आपण जाणून घेवूयात –

प्र. कांचीच्या पल्लवांचे दक्षिण भारताच्या कला आणि साहित्य विकासातील योगदान सांगा. (उत्तर १५० शब्दांत लिहा) १० गुण

पल्लव हे ६ व्या ते ९ व्या शतकांदरम्यान चार शतकांपेक्षा जास्त काळ भारतातील एक प्रमुख शक्ती होते. या काळात दक्षिण भारतातील कला आणि साहित्यात अभूतपूर्व वाढ झालेली आहे. यात मंदिरे, शिल्पे, चित्रकला व साहित्य यांचा समावेश होतो.

मंदिरे व त्यांची स्थापत्यशैली: खडकांवर कोरलेली मंदिरे आणि नंतरच्या संरचनात्मक मंदिरांनी द्रविड वास्तुकलेचा पाया घातला. ती चार वेगवेगळ्या टप्प्यांमध्ये किंवा शैलींमध्ये विभागली गेली आहेत –

1. महेंद्र शैली
2. राजसिंह शैली
3. ममल्ला शैली
4. नंदीवर्मन शैली

महाबलीपुरम, ज्याला ममल्लापुरम म्हणूनही ओळखले जाते, हे भारतातील तामिळनाडूमधील एक शहर आहे, जे त्याच्या प्राचीन मंदिरांसाठी आणि दगडात कोरलेल्या शिल्पांसाठी, विशेषतः पल्लव राजवंशातील मंदिरांसाठी प्रसिद्ध आहे. महाबलीपुरममधील पंच रथ आणि किनारा मंदिर, युनेस्कोच्या जागतिक वारसा स्थळे आहेत. हे मंदिर महाभारतातील पाच पांडव बंधू, युधिष्ठिर, भीम, अर्जुन, नकुल आणि सहदेव आणि त्यांची पत्नी द्रौपदी यांना वास्तुकलेद्वारे आदराने सादर केले आहे. ते सर्व एका लांब दगडावर किंवा अखंड पाषाणावर कोरले गेले आहेत.

नरसिंहवर्मन II कांचीपुरम येथे बांधलेले कैलासनाथ मंदिर, हे दक्षिण भारतातील सर्वात जुन्या संरचनात्मक मंदिरांपैकी एक आहे. आग्नेय आशियात विशेषतः कंबोडिया आणि व्हिएतनामवर पल्लवांचे राजकीय आणि सांस्कृतिक प्रभाव आपण ‘अंगकोर वाट’ द्वारे बघू शकतो.

शिल्पे: मूलभूत दगडांवर कोरलेल्या तंत्रांपासून गुंतागुंतीच्या आणि परिष्कृत कोरीवकामाकडे पल्लव हे वळणे. उदा.- महाबलीपुरम येथील गंगेचे अवतरण (अर्जुनाची तपश्चर्या) आणि महेंद्रवाडी आणि ममल्लापुरम सारख्या ठिकाणी गुहा मंदिरे हे याचे उत्तम उदाहरण आहे.

चित्रकला: पल्लव शासक महेंद्रवर्मन पहिला याला चित्रकारपुली म्हणून ओळखले जात असे, ज्याचा अर्थ ‘कलाकारांमध्ये वाघ’ किंवा ‘चित्रकलेतील वाघ’ असा होतो. ही उपाधी त्यांची कला आणि चित्रकलेतील मान्यताप्राप्त प्रतिभा आणि कौशल्य प्रतिबिंबित करते. त्याला मत्तविलास (म्हणजे ‘आनंदाने प्रसन्न’) आणि विचित्रचित्त (म्हणजे ‘जिज्ञासू मनाचा’) अशा इतर उपाधी देखील होत्या, ज्या त्याच्या विविध आवडी आणि प्रतिभेवर प्रकाश टाकत होत्या.

संगीत: कुडुमियानमलईमधील खडक शिलालेखांवरून लक्षात येते की महेंद्रवर्मन पहिला संगीताचा प्रणेता होता. याझाई, मृदंगम आणि मुरासु सारखी वाद्ये या काळात सादर केली गेली.

साहित्य: पल्लव हे संस्कृत आणि तमिळ साहित्याचे उत्कट संरक्षक होते. त्यांचे साहित्य प्रामुख्याने धार्मिक होते.

दशकुमारचरिताचे लेखक दंडिन हे पल्लव दरबाराशी संबंधित होते. महेंद्रवर्मन प्रथम यांचे मत्तविलास प्रहसन हे संस्कृतमध्ये लिहिलेले एक व्यंग्यात्मक नाटक आहे.

नयनमार आणि अलवरांचे भक्तिगीते : ‘नलरिया दिव्य प्रबंधम’ या ग्रंथाला द्रविड वेद किंवा पाचवा वेद असेही म्हटले जाते. त्यात ४,००० तमिळ श्लोक आहेत आणि ते १२ अल्वरांनी लिहिले होते. ‘तिरुमुराई’ हा एक प्रमुख शैव ग्रंथ असून यात १२ पुस्तके आहेत. ‘तेवरम’ नावाचे पहिले सात ग्रंथ सुंदरार, संबंदर आणि अप्पर यांनी लिहिले होते.

शिक्षण: कांचीपुरम हे संस्कृत शिक्षणाचे एक महत्त्वाचे केंद्र होते. कदंब राजवंशाचे संस्थापक मयूर सरमन यांनी कांचीपुरम येथे वेदांचा अभ्यास केला होता.

धार्मिक सहिष्णुता: पल्लव प्रामुख्याने शैव होते, परंतु त्यांच्या राजवटीत बौद्ध आणि जैन धर्म सहअस्तित्वात होते. मामंदूर येथील बौद्ध गुहा याचे उदाहरण होय.

पल्लवांनी एक कायमस्वरूपी वारसा सोडला ज्याने केवळ त्यानंतरच्या चोल आणि विजयनगर राजवंशांवर प्रभाव पाडला नाही तर त्यांचा सांस्कृतिक प्रभाव आग्नेय आशियातही पसरवला, ज्यामुळे ते दक्षिण भारतीय संस्कृतीच्या इतिहासात एक महत्त्वाची शक्ती बनले.

याप्रकारे उत्तरे तयार करा. गतवर्षीच्या प्रश्नांचे विश्लेषण करून त्यानुसार आपण या विषयाला सामोरे जायला हवे.

sushilbari10@gmail.com