प्रवीण चौगले
आजच्या लेखामध्ये आपण पर्यावरणीय भूगोल या घटकाची तयारी कशी करावी यावर चर्चा करणार आहोत.
अठराव्या शतकातील औद्योगिक क्रांतीनंतर मानवाचा निसर्गातील हस्तक्षेप लक्षणीयरित्या वाढला. आपले जीवन सुखी व समृद्ध करण्यासाठी मानवाने नैसर्गिक साधन संपत्तीचा बेसुमार वापर केला. परिणामी, निसर्गाचा समतोल ढळल्याने अनेक समस्या निर्माण झाल्या व या समस्यांची तीव्रता वाढल्यानंतर त्यांची उकल कशी करायची याबाबत विचारमंथन सुरू झाले व त्यामधूनच पर्यावरणाच्या अभ्यासाला महत्त्व प्राप्त झाले. सर्वसाधारणपणे पर्यावरणातील विविध घटक व समस्यांचा अभ्यास करताना भूगोल, भूगर्भशास्त्र, रसायन शास्त्र, वनस्पतिशास्त्र, प्राणिशास्त्र, वैद्यक शास्त्र, इतिहास, राज्यशास्त्र, अर्थशास्त्र इत्यादी अनेक सामाजिक शास्त्रांबरोबर घनिष्ठ संबंध येतो. परिणामी, पर्यावरण भूगोल हे आंतरविद्याशाखीय नवे शास्त्र अस्तित्त्वात आले. नैसर्गिक पर्यावरणात पृथ्वीवरील हवा, पाणी मृदा, खनिजे व खडक, सूर्यप्रकाश, वनस्पती, प्राणी, सूक्ष्मजीव या जैविक व अजैविक घटकांचा समावेश होतो.
पर्यावरण घटकाचा अभ्यास पर्यावरण भूगोलमध्ये केला जातो. याविषयाच्या अभ्यासामध्ये पर्यावरण परिस्थितिकी, परिसंस्था या संकल्पनांचा अभ्यास करावा. याघटकामध्ये सर्वात महत्त्वाचा मुद्दा मानवी हस्तक्षेपामुळे होणारा पर्यावरणाचा ऱ्हास हा आहे. यामध्ये सर्वात गंभीर समस्या म्हणजे हरितगृह परिणाम व जागतिक तापमान वाढ होय. त्याचप्रमाणे जैवविविधतेतील घट, विविध प्रकारचे प्रदूषण, आम्लवर्षां, वाळवंटीकरण, पाणथळ भूमीचा ऱ्हास, निर्वनीकरण या घटना सविस्तर अभ्यासाव्यात. या समस्यांवर उपाय काढण्यासाठी राष्ट्रीय, आंतरराष्ट्रीय पातळीवर प्रयत्न झाले आहेत. भारतामध्ये केंद्र सरकारने आखलेल्या योजना, कायदे यांची माहिती घ्यावी. आंतरराष्ट्रीय पातळीवरील प्रयत्न उदा. क्योटो करार, पॅरीस परिषद, मॉन्ट्रियल करार, रामसार करार यांचा चालू घडामोडींच्या आनुषंगाने अभ्यास आवश्यक आहे.
२०२२ या वर्षी मुख्य परीक्षेमध्ये विचारण्यात आलेले काही प्रश्न पाहू.
´FiV³F. Describing the distribution of rubber- producing countries indicate the major environmental issues faced by them. (250 words, 15 marks)
इंडोनेशिया, थायलंड, व्हिएतनाम, ब्राझील आणि चीन हे रबराचे प्रमुख उत्पादक देश आहेत. हे देश उष्णकटिबंधीय प्रदेशात स्थित आहेत, जेथे हवामान उबदार आणि दमट आहे, जे रबर वृक्षांसाठी अनुकूल आहे. तथापि, रबराच्या उत्पादनाचे पर्यावरणावर महत्त्वपूर्ण परिणाम होऊ शकतात.
रबर उत्पादक देशांसमोरील मुख्य समस्यांपैकी एक म्हणजे जंगलतोड होय. रबराची झाडे बहुधा मोठय़ा क्षेत्रावर उगवली जातात, ज्यामुळे लागवडीसाठी नैसर्गिक जंगले तोडली जातात. याचा पर्यावरणावर विपरीत परिणाम होतो, ज्यामध्ये वन्यजीवांचे अधिवास नष्ट होणे, मातीची धूप आणि वातावरणात कार्बन डायऑक्साइडचे उत्सर्जन इ. बाबी समाविष्ट आहेत. रबर उत्पादक देशांसमोरील आणखी एक समस्या म्हणजे रबराच्या झाडांच्या लागवडीमध्ये कीटकनाशके आणि इतर रसायनांचा वापर. या रसायनांच्या वापरामुळे पर्यावरणावर घातक परिणाम होऊ शकतात. तसेच मानवी आरोग्यास हानी पोहोचण्याची शक्यता असते. रबर कचऱ्याची विल्हेवाट लावणे ही देखील एक महत्त्वपूर्ण पर्यावरणीय समस्या असू शकते. टायर्ससारख्या रबर उत्पादनांचे विघटन होण्यास शेकडो वर्षे लागू शकतात आणि रबर कचऱ्याची अयोग्य विल्हेवाट लावल्याने कचरा आणि प्रदूषण वाढते. या समस्यांचा पर्यावरणावर आणि मानवी आरोग्यावर महत्त्वपूर्ण परिणाम होऊ शकतो आणि त्या सोडवणे हे उद्योगासाठी महत्त्वाचे आव्हान आहे.
प्रश्न. What are the environmental implications of the reclamation of the water bodies into urban land use? Explain with examples. (150 words, 10 marks)
शहरांमध्ये जमीन वापरात आणण्यासाठी जलस्रोतांना पुर्नसचयित (reclamation) केल्याने पर्यावरणावर परिणाम होतात. या परिणामांमध्ये पुढील बाबींचा समावेश होतो:
१. जैवविविधतेचे नुकसान : पाणवठय़ांना पुर्नसचयित केल्याने जलचर वनस्पती आणि प्राण्यांचे अधिवास नष्ट होऊ शकतात, ज्याचा स्थानिक जैवविविधतेवर नकारात्मक परिणाम होऊ शकतो. उदाहरणार्थ, शहरी विकासासाठी पाणथळ जागा पुर्नसचयित केल्याने स्थलांतरित पक्षी, उभयचर आणि या अधिवासांवर अवलंबून असलेल्या इतर प्रजातींचे अधिवास नष्ट होऊ शकतात.
२. पाण्याच्या गुणवत्तेचा ऱ्हास : जर पाणवठे औद्योगिक किंवा सांडपाणी प्रक्रिया करण्याच्या हेतूने वापरले जात असतील तर पाण्याच्या गुणवत्तेत बदल होऊ शकतो, विशेषत: याचा जलीय परिसंस्थेच्या आरोग्यावर नकारात्मक परिणाम होऊ शकतो आणि पिण्याच्या, सिंचनासाठी आणि इतर कारणांसाठी वापरल्या जाणाऱ्या पाण्याच्या गुणवत्तेवर देखील परिणाम होऊ शकतो.
३. पूर आणि धूप : जलसंस्था पूर आणि धूप यांच्यासाठी नैसर्गिक अडथळे म्हणून काम करू शकतात, परंतु या जलसंस्थांचे पुर्नसचयन पूर व धूप यांचा धोका वाढवू शकते.
एकंदरीत, जैवविविधतेचे नुकसान, पाण्याच्या गुणवत्तेचा ऱ्हास, स्थानिक हवामानातील बदल आणि पूर आणि धूप होण्याचा धोका यासह, जलस्रोतांचे शहरी जमिनीच्या वापरासाठी पुर्नसचयन केल्याने महत्त्वपूर्ण पर्यावरणीय परिणाम होऊ शकतात.
या उत्तरामध्ये योग्य त्या ठिकाणी उदाहरणांचा वापर करावा.
