‘पृथ्वी’ प्रदक्षिणा : मानसी होळेहोन्नूर आफ्रिका हा खंड नेहमीच एक कोडे बनून राहिला आहे. इथली वाळवंटं प्रसिद्ध आहेत, पण त्याच वेळी इथल्यासारखे वन्यजीव वैविध्यही क्वचितच दुसरीकडे सापडते. इथले संगीत हा आजही अभ्यासाचा विषय समजला जातो. इथल्या भटक्या लोकांची स्थानिक वाद्यं, सुरावटी, संगीत हे अजूनही पूर्णपणे जगाच्या समोर आलेले नाही. टय़ुरेग जमातीचे लोक सहारा वाळवंटाच्या आसपासच्या माली, अल्जेरिया, नायगर, टय़ुनिशिया, फासो बक्रीणो फासो या देशांमध्ये राहतात. या लोकांचे स्वत:चे असे वेगळे संगीत आहे. काही वाद्ये ही खास त्यांनीच तयार केलेली आहेत. या समाजातल्या स्त्रियादेखील त्यांच्या खास गाण्यांसाठी ओळखल्या जातात. फॅटू सदी घाली या नायजर देशातल्या टय़ुरेग समाजातल्या स्त्रीने मात्र गिटार वाजवत स्वत:चा एक बँड काढून इतिहास रचला आहे. फॅटू सदी घाली दहा वर्षांची असताना तिच्या भावाने लिबियामधून गिटार आणली होती. या वाद्याने तिला भुरळ घातली आणि ती स्वत:च स्वत:ची शिक्षक बनून शिकायला लागली. आसपास कोणी नसताना एकटय़ानेच सुरू असलेला तिचा सराव अर्थातच घरातल्यांच्या समोर आलाच. तिच्या वडिलांनी तेव्हा तिला स्पष्ट सांगितले, ‘‘हे तुझे काम नाही, तू जाऊन गाई वळ, उगाच यात वेळ वाया घालवू नकोस.’’ पण तरीही तिने तिचा हट्ट सोडला नाही आणि ती गिटार वाजवतच राहिली. कष्टाला नशिबाची साथ मिळाली की यश लांब नसते. फॅटू सदी घालीच्या बाबतीतही हेच झाले. २०१० मध्ये ख्रिस्तोफर कर्कले हा अमेरिकन संगीतवेडा, आफ्रिकन संगीताच्या शोधात नायजरमध्ये आला. त्याने या संगीताच्या प्रसारासाठी ‘सहेल साऊंड्स’ हे पोर्टल सुरू केले आहे. त्याच्या माध्यमातून तो आफ्रिकी गायकांना, वादकांना जास्त लोकांपर्यंत पोहोचण्याची संधी उपलब्ध करून देतो आहे. त्याने फॅटू सदी घालीला एका लग्नात गिटार वाजवताना पाहिले आणि शोध घेत तिच्या गावापर्यंत, इलीघादादपर्यंत जाऊन पोहोचला. २०१६ मध्ये ‘लेस फिलीस दे इलीघादाद’ या नावाने फॅटू सदी घालीने अलमनौ अक्रोनी आणि मरियम सलाह आसवान या दोघींना घेऊन स्वत:चा बँड सुरू केला. मरियमची जागा आता फातीमताने घेतली आहे. या सगळ्या जणी विशीतल्याच आहेत. संगीत हा त्यांचा श्वास आहे आणि त्यांना ते जास्तीत जास्त लोकांपर्यंत पोहोचवायचे आहे. त्यांच्या यशाने लोकांचा त्यांच्याकडे बघण्याचा दृष्टिकोन आता बदलला आहे. जगभरात अनेक ठिकाणी त्यांचे कार्यक्रम झाले आहेत. सप्टेंबर २०१९ मध्ये अमेरिकेतल्या प्रख्यात ‘लायब्ररी ऑफ काँग्रेस’मध्येदेखील त्यांचा कार्यक्रम आहे. संगीत ही एक दैवी देणगी असते. दु:ख विसरायला लावण्याची शक्ती त्यात असते. त्याला जात, धर्म, देश, भाषा या कशाचीही बंधने नसतात. आताच्या स्मार्ट युगात जग एका क्लिकवर आले आहे. काही दिवसांपूर्वीच बंगालमधल्या राणू मोंडल या रेल्वे स्टेशनवर गाणाऱ्या स्त्रीची कथाही अशीच नाटय़मय आहे. तिचे गाणे ऐकून त्याचा व्हिडीओ बनवत अितद्र चक्रबर्तीने तो फेसबुकवर टाकला. त्यानंतर तिचे गाणे इतके व्हायरल झाले की राणू मोंडल यांना आता अनेक मोठमोठय़ा संगीत मंचांवरच्या कार्यक्रमात सहभागी होण्यासाठी बोलावले गेले आहे. असे लपलेले संगीत जेव्हा बाहेर येते तेव्हा त्यातला अस्सल सच्चा सूर जास्त भावतो, हेच फॅटू सदी घाली, राणू मोंडल यांच्यासारख्या उदाहरणांमधून समोर येते. पुरुषांचीही पंच १४ ऑगस्ट २०१९ ला इस्तंबुलमध्ये झालेल्या ‘लिव्हरपूल विरुद्ध चेल्सा’ या सामन्याने एक वेगळाच इतिहास घडवलाय. या सामन्यात दोन्ही संघांनी दोन-दोन गोल केले होते. अगदी वाढीव वेळेतही सामन्याचा निकाल ठरला नव्हता, मग पेनल्टी शूटआऊटमध्ये लिव्हरपूलने पाच गोल नोंदवले, तर चेल्साने चारच. त्यामुळे लिव्हरपूलने हा सामना जिंकला; पण मग यात काय विशेष, ऐतिहासिक आहे, असा प्रश्न मनात येत असेल तर तो रास्तच आहे. या सामन्याचे वेगळे वैशिष्टय़ होते या सामन्याचे पंच. स्टेफनी फ्रॅपोर्ट ही पुरुषांच्या लीग १ श्रेणीतल्या सामन्यातली पहिली स्त्री पंच होती. फुटबॉलच्या नव्वद मिनिटांच्या खेळात संपूर्ण शारीरिक कसोटी लागत असते. क्रिकेट किंवा टेनिसच्या पंचांसारखा फुटबॉलचा पंच एका जागी थांबून नसतो. तोदेखील खेळाडूंच्या मागे पळत असतो. त्यामुळे या खेळात पंच हादेखील शारीरिक आणि मानसिकदृष्टय़ा अतिशय कणखर असावा लागतो. छत्तीस वर्षीय स्टेफनी यांनी २०११ पासून महिला फुटबॉलच्या सामन्यांमध्ये पंच म्हणून काम करण्यास सुरुवात केली. जुलमधल्या स्त्रियांच्या फुटबॉलच्या अंतिम सामन्यातही पंच म्हणून त्यांनी कामगिरी पार पाडली होती. याआधी २०१५ पासून त्या पुरुषांच्या लीग २ या श्रेणीमध्ये पंच म्हणून कामगिरी पार पाडत आहेतच. यंदा एप्रिलमध्ये लीग १ या श्रेणीतही त्यांची निवड झाल्यापासून १४ ऑगस्टचा हा त्यांचा पहिलाच मोठा सामना होता. फ्रेंच नागरिक असलेल्या स्टेफनी यांनी स्त्रियांच्या अनेक महत्त्वाच्या सामन्यांमध्ये मोलाची भूमिका बजावलेली आहे. आता त्या पुरुषांच्या सामन्यांमध्येसुद्धा त्यांची कामगिरी कायम ठेवतीलच. स्त्रियांच्या खेळात पुरुष पंच असतात. स्त्री-पुरुषांचे मिश्र असे सामनेदेखील असतात. मग आता पुरुषांच्या खेळात स्त्री पंचदेखील लवकरच जास्त संख्येने दिसायला लागतील, अशी अपेक्षा करायला काहीच हरकत नाही. तिच्यासाठी ‘लिटल’ घर एका बाजूला विविध शहरांत अनेक घरे रिकामी आहेत, त्यात कोणीही राहत नाही, त्यामुळे त्या घरांची नीट देखभालही होत नाही, पण त्याच वेळी त्याच शहरात अशा अनेक जणी, अनेक जण आहेत ज्यांना घर हवे आहे, पण त्यांच्याकडे जास्त पसे नाहीत. हे आजच्या जगातले विरोधाभासी चित्र आहे. अशा ठिकाणी स्वप्नवत परिस्थिती म्हणजे गरजूंची त्या रिकाम्या घरांमध्ये राहण्याची सोय होणे. जपानमध्ये ‘लिटल वन्स’ या सामाजिक संस्थेने हे स्वप्न प्रत्यक्षात उतरवले आहे. एकल माता किंवा घटस्फोटित मातांवर समाजाने आधीच एक वेगळेपणाचा शिक्का मारलेला असतो, त्यात त्यांची आर्थिकक परिस्थितीदेखील फारशी उत्साहवर्धक नसते. आर्थिकक, सामाजिक दडपणाखाली असलेल्या स्त्रियांना अनेकदा अनेक सामाजिक संस्था नोकरी मिळविण्यासाठी, मुलांना काही काळ सांभाळण्याची मदत करतात. भाडय़ाने घर मिळवून देण्याची मदत मात्र आजवर कुठेही झाली नव्हती. ‘लिटल वन’ ही संस्था तशी मदत जपानमध्ये करत आहे. जपानमध्ये एकल, घटस्फोटित स्त्रियांचे प्रमाण वाढत आहे. त्यातही बहुतांश वेळेला मुलांचा ताबा साधारण आईकडेच जातो. अशा घटस्फोटित मुलांची जबाबदारी असलेल्या स्त्रिया, कुमारी मातांची संख्याही जपानमध्ये गेल्या काही वर्षांत वाढत आहे. अशा स्त्रियांना पटकन घर मिळत नाही, कारण बरेचदा त्यांना कोणी गॅरंटर नसतो. हीच गोष्ट लक्षात घेऊन ‘लिटल वन’ या संस्थेने बिनवापराच्या घरांच्या मालकांशी संपर्क साधला आणि त्यांना घर रिकामे ठेवण्यापेक्षा ते कमी किमतीमध्ये गरजूंना देण्याची विनंती केली. त्याचबरोबर ही संस्था गॅरंटर राहील याची खात्री दिली, म्हणजे जर कोणी घराचे भाडे देऊ शकले नाही, तर संस्थेमार्फत ते दिले जाईल. या शब्दामुळे जवळपास दोनशेहून अधिक गरजू स्त्रियांना टोकियो आणि इतर काही शहरांमध्ये राहण्यासाठी घर मिळाले. यातली अनेक घरे ही सुरुवातीला वापरण्यायोग्य नव्हती; पण ‘लिटल वन’ने त्यांची डागडुजी करून घेतली. एकटय़ा टोकियो शहरातच ८० लाख रिकामी घरे आहेत, तर दहा लाखांहून अधिक गरजू स्त्रिया आहेत. सरकार, घरांचे मालक, रिअल इस्टेट एजंट अशा सगळ्यांशी चर्चा करून रिकामी घरे परवडू शकतील अशा भावाने गरजू लोकांना देण्यात आलीत. एकल, गरजू मातांपासून सुरू करून नंतर वृद्ध, अपंग, निराश्रित लोकांनादेखील या योजनेत सामील करून घेण्यात आले. मेट्रो शहरांमध्ये नोकरी मिळणे घर मिळण्याच्या तुलनेत सोपे असते. याच शहरांमध्ये घरांची भाडी जास्त असतात, त्यामुळे लोकांना भाडय़ाचे घरसुद्धा परवडत नाही. घरे आहेत, पण भाडे परवडत नाहीत म्हणून ओस पडली आहेत, तर घर हवे आहे, पण भाडे परवडत नाही म्हणून रस्त्यांवर, झोपडपट्टीमध्ये राहावे लागणाऱ्यांची संख्यादेखील कमी नाही अशा दोन टोकांमध्ये समन्वय घडवून आणणे खूप गरजेचे आहे. ते काम ‘लिटल वन’ने सुरू केले आहे. अजूनही त्यांना म्हणावे तसे यश मिळालेले नाही; पण कुठे तरी सुरुवात झाली ही मोलाची गोष्ट. स्वातंत्र्य तिच्या हाती? २०१९ हे वर्ष सौदी अरेबियातल्या स्त्रियांसाठी अगदी खास म्हटले पाहिजे. सौदीचे नवीन युवराज मोहम्मद बिन सलमान यांनी सूत्रे हाती घेतल्यापासून सौदीमध्ये अनेक चांगले बदल घडून येत असल्याचे दिसते आहे. अनेक वर्षांपासून स्त्रियांनी स्वतंत्रपणे गाडी चालवण्याच्या हक्काची मागणी केली होती. ती यंदा मान्य झाली. याच निर्णयाबरोबर आणखी एक महत्त्वाचा निर्णय नुकताच युवराज मोहम्मद बिन सलमान यांनी घेतला आहे. हा निर्णय आईसोबत राहणाऱ्या, कायद्याने सज्ञान न झालेल्या मुलांच्या पारपत्रासंदर्भातला आहे. सौदीमध्ये आत्ताआत्तापर्यंत स्त्रियांना कोणत्याही पुरुषाच्या संमतीशिवाय कुठेही बाहेर जाता येत नव्हते, की साधे पारपत्रसुद्धा बनवता येत नव्हते. अशातही एखादी स्त्री जर घटस्फोटित असेल आणि मुलं तिच्या ताब्यात असतील किंवा नवरा वारला असेल तर त्या मुलांच्या पारपत्रासाठी तिला कुटुंबातल्या पुरुषाची संमती घ्यावीच लागत असे. आता मात्र अशी संमती लागणार नाही. स्त्रिया स्वत:च स्वत:च्या पारपत्राचा अर्ज करू शकतात. तशी ही खूप काही मोठी सुधारणा नाही. मात्र जगभरात स्त्रिया सगळ्याच क्षेत्रांत पुढे असताना, सौदीमधली स्त्रियांची परिस्थिती पाहिली तर त्यांच्यासाठी या छोटय़ा गोष्टींचे मोलदेखील खूप मोठे आहे. स्त्रियादेखील आपल्यासारख्याच असतात. त्या आपल्याहून कमी नसतात, आपल्या गुलाम नसतात, त्यांनाही जगण्याचा आपल्याएवढाच हक्क आहे याची जाणीव जेव्हा पुरुषवर्गात प्रामुख्याने होईल, अंमलबजावणी जगभरात सगळीकडे होईल तेव्हा मनुष्यप्राणी खरोखर सुसंस्कृत झालेला असेल. (स्रोत - इंटरनेटवरील जागतिक वृत्तविषयक विविध संकेतस्थळे) manasi.holehonnur@gmail.com chaturang@expressindia.com
