मानसी होळेहोन्नूर अिहसक मार्गाने केला जाणारा सत्याग्रह ही भारताने जगाला दिलेली देणगी समजली जाते. उपोषण हे या सत्याग्रहातले एक प्रमुख हत्यार समजले जायचे. भारताबरोबरच आर्यलडला देखील उपोषणाचा खूप जुना इतिहास आहे. रशियामध्ये ल्युबोव्ह सोबोल या गेल्या महिन्याभरापासून उपोषण करत आहेत. कदाचित लेख छापून येईपर्यंत त्यांचे उपोषण रशियन सरकारने जोरजबरदस्ती करून सोडायलाही लावलेले असू शकेल. पण सध्याच्या काळात रशियन जनतेला रस्त्यावर येऊन त्यांचा असंतोष व्यक्त करण्याची संधी मात्र ल्युबोव्हच्या निमिताने नक्कीच मिळते आहे. ल्युबोव्ह सोबोल ही रशियात एका मध्यमवर्गीय घरात नव्वदच्या दशकात आलेली तरुणी. सोवियत युनियन कोसळले तेव्हा शाळेतही न गेलेल्या पिढीचे ती प्रतिनिधित्व करते. तिने पाहिलेला, अनुभवलेला रशिया आधीच्या पिढीच्या अनुभवांपेक्षा नक्कीच जास्त मोकळा होता. कायद्याचे शिक्षण घेतलेल्या ल्युबोव्हला सरकारी स्तरावर वेगवेगळ्या पातळीवर होणारा भ्रष्टाचार दिसला, तेव्हा तिने ‘आता शांत बसून चालणार नाही.’ अशीच भूमिका घेतली. २०१२ पासून तिने तिला दिसणाऱ्या गैरप्रकारांबद्दल मौन न पाळता जाहीर निषेध केला. काही वर्षांपूर्वी शाळांमधून दिलेल्या अन्नातून मुलांना विषबाधा झाली होती. हे प्रकरण दाबण्याचे खूप प्रयत्न झाले, पण ल्युबोव्हने हे प्रकरण उघडकीस तर आणलेच पण त्याचबरोबर त्यातील पीडित मुलांच्या पालकांना न्यायालयात प्रकरण दाखल करण्यासाठी कायदेशीर मदत देखील केली. स्थानिक निवडणुकीला उभे राहण्यासाठी ५००० सह्य़ा अवश्यक असतात. ८ सप्टेंबरला मॉस्कोच्या स्थानिक पातळीवरच्या या निवडणुका आहेत. रशियात लोकशाही केवळ नावापुरती उरलेली आहे. विरोधकांना सरळ तुरुंगवासात तरी जावे लागत आहे किंवा काही विरोधक अचानक गायब होत आहेत. याआधीही एकदा ल्युबोव्हने निवडणुकीला उभे राहण्याचा प्रयत्न केला होता, पण त्यावेळी तिने स्वत:हूनच माघार घेतली होती. यावेळी मात्र न घाबरता निवडणुकीला उभे राहण्याचे ठरवले आणि त्यामुळेच त्यांना अनेक गोष्टींचा सामना करावा लागला. ती ज्यांच्याकडे सही घेण्यासाठी जायची, त्या लोकांना घाबरवले जायचे, त्यांनी जर सही दिलीच तर त्या सहीवर पाणी टाकणे, तो कागद खराब करणे असले उपद्रव केले जायचे. ल्युबोव्ह आणि तिच्या नवऱ्याचा, साथीदारांचा पाठलाग केला जायचा. त्यांच्यावर हल्ले केले जायचे. या सगळ्याला पुरून उरून जेव्हा त्यांनी ५००० सह्य़ा मिळवल्या तेव्हा निवडणूक आयोगाने ‘यातल्या काही सह्य़ा बनावट आहेत.’ असे म्हणून त्यांचा अर्ज बाद केला, या सगळ्याचा विरोध करण्यासाठी म्हणून त्यांनी उपोषणाचा मार्ग स्वीकारला. पूर्वीपेक्षा समाजमाध्यमामुळे आता लोकांपर्यंत बातम्या, मग त्या खऱ्या असोत वा खोटय़ा, खूप लवकर पोहोचतात लोक त्यावर व्यक्तदेखील होतात. पोलीस ल्युबोव्ह यांना त्यांच्या घरातून घेऊन जात असताना अक्षरश: त्या ज्या सोफ्यावर बसल्या होत्या, त्याच्यासहित घेऊन चालले होते आणि त्या स्वत: फोनमध्ये त्याचे चित्रीकरण करत होत्या. हा व्हिडीओ गाजला नसता तर नवल होते. त्यामुळेच त्यानंतरच्या शनिवारी अनेक जण मॉस्कोच्या रस्त्यांवर त्यांना समर्थन देण्यासाठी बाहेर पडले. अर्थात, त्यांच्यावरही पोलिसांनी कारवाई केलीच. रशिया हा कायम जगासाठी एक पोलादी पिंजराच राहिलेला आहे. आता किमान समाजमाध्यमांमुळे तिथली थोडी-बहुत झलक बघायला मिळत आहे. अशा वेळी ल्युबोव्हसारखीचे प्रयत्न प्रामाणिक असल्याची खात्री पटते. ‘हा जनतेचा पसा आहे, चुकीच्या ठिकाणी खर्च करू नका’, असे म्हणत भ्रष्टाचारविरोधी ठाम भूमिका घेणाऱ्या ल्युबोव्ह यांच्यासारख्यांची सध्या जगात अनेक ठिकाणी गरज आहे, असे म्हटले तर चूक ठरणार नाही. ‘स्टॅच्यू फॉर इक्वॉलिटी’ तुमच्या शहरात किती पुतळे आहेत कधी मोजले आहेत का? त्यातही स्त्रियांचे किती आहेत याची कधी नोंद घेतली आहे का? न्यूयॉर्क शहरातले स्त्री पुतळ्यांचे प्रमाण तीन टक्क्यांहूनही कमी आहे, सिडनी आणि लंडनमध्ये हेच प्रमाण ४ टक्के, ३ टक्के असे आहे. ही सगळी आकडेवारी जिली आणि मार्क या जगातील सुप्रसिद्ध कलाकार दाम्पत्याच्या निदर्शनास आली. न्यूयॉर्क, सिडनी, सिंगापूर अशा मोठय़ा शहरांमध्ये या दोघांनी उभारलेले पुतळे अनेक ठिकाणी बघायला मिळतात. एके दिवशी काम करता करता त्यांना लक्षात आले, त्यावेळेपर्यंत त्यांनी शंभरहून अधिक पुतळे उभारले असले तरी त्यातला केवळ एक पुतळा स्त्रीचा होता. मग त्यांनी पुतळ्यांमधील स्त्री-पुरुष गुणोत्तर ताडून बघायचे ठरवले. तेव्हा त्यांना जे निष्कर्ष बघायला मिळाले त्यातूनच त्यांनी अधिकाधिक स्त्रियांचे पुतळे तयार करायचे ठरवले. याच भावनेतून मग जन्माला आली एक वेगळी चळवळ, ‘स्टॅच्यू फॉर इक्वॉलिटी.’ जिली आणि मार्क हे दोघेही कलाकार म्हणून प्रसिद्ध आहेत. ‘स्टॅच्यू फॉर इक्वॉलिटी’ वर काम करण्याच्या आधी त्यांनी बनवलेले ‘डॉग मॅन अ‍ॅण्ड रॅबिट वुमन’ यांचे पुतळे देखील तेवढेच प्रसिद्ध आहेत. हे पुतळे करण्याबद्दल त्यांचे म्हणणे होते की, कुत्रा आणि ससा एकत्र येऊ शकतात अशी कल्पनाही आपण कधी करत नाही. पण प्रत्यक्षात असे दोन वेगळ्या स्वभावाचे लोक एकत्र येऊन जन्मोजन्मीचे बंध निर्माण होतात हे दाखवण्यासाठीच त्यांनी हा प्रयोग केला होता. समानतेचे कट्टर समर्थक असलेले जिली आणि मार्क यांनी जगभरात स्त्रियांचे पुतळे उभारण्याचा विडा उचलला. २६ ऑगस्ट हा दिवस अमेरिकेत ‘स्त्री समानता दिवस’ म्हणून साजरा केला जातो. या दिवसाचे औचित्य साधून न्यूयॉर्क शहरात जिली आणि मार्क यांनी बनवलेल्या जगप्रसिद्ध अशा दहा स्त्रियांच्या ब्राँझच्या पुतळ्यांचे अनावरण होणार आहे. केवळ न्यूयॉर्कपुरताच त्यांचा हा प्रकल्प सीमित नाही, सिडनी, वॉशिंग्टन, सॅन फ्रान्सिस्को, लंडन, बीजिंग, शिकागो, ह्यूस्टन, टोरांटो, मेलबर्न, दिल्ली अशा इतर ठिकाणी देखील प्रसिद्ध स्त्रियांचे पुतळे उभारण्याची योजना आहे. ‘कोणत्या शहरात कोणते पुतळे उभारले जावेत असे तुम्हाला वाटते ते आम्हाला कळवा,’ अशी सूचना देखील जिली आणि मार्क यांनी त्यांच्या संकेतस्थळावर टाकली आहे. निकोल किडमन, केट ब्लँचेट, ट्रेसी डायसन, गॅबी डग्लस, जेन गुडविल, टेरेराय ट्रेंट, शेरील स्ट्रेड, जेनेट मॉक, ओप्रा विन्फ्रे, पिंक या त्या पहिल्या दहा मानकरी आहेत. हे केवळ प्रतिनिधित्व आहे. त्यातही आफ्रिकी वंशाच्या स्त्रियांना यात झुकते माप दिलेले आहे. २६ ऑगस्टला हे दहा पुतळे समोर आल्यावर इतर शहरांमध्ये तयार असलेले पुतळे उभे केले जातील, त्याचबरोबर लोकांकडून आलेल्या सूचनांनुसार इतर नवीन पुतळे बनवले जातील. जिली आणि मार्क हे काम त्यांना महत्त्वाचे वाटते म्हणून करतात. हे जग घडवण्यात अनेक स्त्रियांचादेखील मोलाचा वाटा होता, आहे आणि असेल. त्याची जाणीव ठेवून कृतज्ञता व्यक्त करण्याचे एक साधन म्हणून जिली आणि मार्क या पुतळ्यांकडे बघतात. स्त्रियांना समानतेची वागणूक मिळाली पाहिजे, केवळ पुतळे उभारून काय होणार आहे, असा विचार करण्याऐवजी कदाचित हे पुतळे स्त्रियांच्या समाजातल्या योगदानाची आपल्याला आठवण करून देत राहतील असा विचार करून बघू या. आहे कर्करोगग्रस्त तरीही.. समाजमाध्यमांमुळे प्रत्येकाला आपले आयुष्य अतिशय महत्त्वाचे वाटायला लागले आहे. काही जण केवळ पोस्ट, फोटो टाकून थांबतात तर काही जण व्हिडीओ करतात, स्वत:चे यूटय़ूब चॅनल चालवतात. लोकप्रिय यूटय़ूब चॅनेल्स हे साधारणत: पाकशास्त्राशी, नाहीतर सौंदर्यशास्त्राशी निगडित असतात. साधा ‘मेक-अप कसा करावा’ याचे लाखो व्हिडीओ यूटय़ूबवर सापडतात. दक्षिण कोरियामधल्या डाऊन ली हिने पाच वर्षांपूर्वी असेच स्वत:चे मेक-अप आणि त्याच्याशी संबंधित व्हिडीओ टाकण्यासाठी स्वत:चे यूटय़ूब चॅनल सुरू केले. त्याच्या लोकप्रियतेनंतर तिला मॉडेलिंगची कामेदेखील मिळायला लागली. कुणाला वाटेल तिच्यासारख्या अनेक जणी असतात, त्यात काय विशेष. पण यावर्षी फेब्रुवारीपासून डाऊनने तिचे वेगळेपण दाखवून दिले. फेब्रुवारी २०१९ मध्ये डाऊनला कर्करोग झाल्याचे समजले. तोपर्यंत छोटय़ा-मोठय़ा खरेदीपासून घरात ब्रश करणे, केस विंचरणे अशा सगळ्या गोष्टींचे व्हिडीओ करणाऱ्या डाऊनने या आजारपणाच्या उपचारांचे देखील व्हिडीओ करायचे ठरवले. व्हीब्लॉगर म्हणून डाउन लीचे नावही गाजत होतेच. त्यामुळे तिने केमोथेरपी करतानाचा स्वत:चा अनुभवसुद्धा कॅमेऱ्यात टिपून ठेवला. हाताला नळ्या लावलेल्या असतानादेखील तिच्या चेहऱ्यावरचे हास्य कमी झाले नव्हते. त्यानंतर जेव्हा केस गळायला लागले तेव्हाचे अनुभव देखील तिने असेच व्हिडीओबद्ध केले. मग गळणारे केस कमी दिसावेत म्हणून काळी चादर, गादी अंथरली, पण तरीही ते गळणारे केस थोडेच थांबणार होते? तेव्हा तिने जाऊन सरळ पूर्ण केस कापून टक्कल केले. त्यावेळीसुद्धा जोपर्यंत केस छोटे होते तोपर्यंत तिला स्वत:च्या चेहऱ्यात काही वेगळेपण जाणवत नव्हते, पण जसजसे टक्कल दिसायला लागले तेव्हा, ‘आपण आता इतरांपेक्षा वेगळ्या झालोत.’ या जाणिवेने तिला एकदम भरून आले. तिच्या प्रियकराने तिला या भावनेतून बाहेर पडायला मदत केली. आज तिचे सहा लाखांहून जास्त फॉलोअर्स आहेत. तिचे व्हिडीओ ३० लाखांहून जास्त लोकांनी पाहिलेत. ऑगस्टच्या पहिल्या आठवडय़ात या आजारपणातून बाहेर पडल्यावर जवळपास वर्षभराने तिने एका जाहिरातीसाठी चित्रीकरण केले. त्याआधी तिने तिच्या शैलीत स्वत:चा व्हिडीओ करून अपलोड केला. कर्करोगाचे उपचार सुरू आहेत म्हणून आयुष्य काही थांबत नाही. त्यावर रडत बसण्याऐवजी त्यात येणारे अनुभव जगभरातल्या लोकांबरोबर वाटून डाऊन लीने स्वत:चे वेगळेपण दाखवून दिले. आजारी लोकांनी मेक-अप करू नये असे कुठे असते, स्वत:ला ज्यातून आनंद मिळतो ते करणे महत्त्वाचे. विकेशा डाऊन लीने ती कोणकोणते विग वापरते हेसुद्धा एका व्हिडीओमध्ये सांगितले. अशा व्हिडीओमधून तिच्याही नकळत ती तिच्यासारख्या अनेक जणींना या आजाराला, त्याच्या उपचारांना सामोरे जाण्याची शक्ती देत होती. हे सगळे बघताना सोनाली बेंद्रेचीदेखील आठवण होणे साहजिकच. केवळ बा सौंदर्याच्या तथाकथिक मानकांना बळी पडून स्वत:चे आयुष्य न्यूनगंडात घालवण्यापेक्षा ‘मी जशी आहे तशी मला आवडते.’ हे म्हणून पुढे जाणे जास्त महत्त्वाचे. डाऊन लीसारख्या अनेकजणी आपल्या अवतीभोवती असतात. डाऊन लीच्या निमित्ताने सौंदर्याची मानके बदलवणाऱ्या, आंतरिक सौंदर्य मिरवणाऱ्या सगळ्या जणींचे अभिनंदन. त्यांच्यामुळेच निखळ सौंदर्य अजूनही टिकून आहे. (स्त्रोत - इंटरनेटवरील जागतिक वृत्तविषयक विविध संकेतस्थळे.) manasi.holehonnur@gmail.com chaturang@expressindia.com
