डॉ. शंतनू अभ्यंकर निदान शहरात तरी ‘फॅमिली डॉक्टर’ ही संकल्पना दूर होत गेली आणि ‘स्पेशालिस्ट’ प्रमाण मानण्याची वृत्ती बळकट झाली. डॉक्टर बदलत गेले तसे रुग्णांची मानसिकताही बदलत गेली. त्यांचा कुणा एका डॉक्टरवर विश्वासच उरला नाही. ग्रामीण भागांत तर आपल्या डॉक्टरपेक्षा ‘म्हमईतला’, किंवा स्थानमाहात्म्याप्रमाणे तिथला तिथला डॉक्टर मोठा वाटायला लागला.. ‘गूगलून’ येणारे रुग्ण हे तर अवघड जागेचं दुखणं. अनेक डॉक्टरांची प्रतिष्ठा आणि प्रॅक्टिस गूगल-रेटिंगनुसार हेलकवायला लागली आणि तो चक्क ‘ग्लोबल फिनोमिना’ ठरू लागला. औषधाचे साईड इफेक्ट वाचले की लगेच तसे व्हायला लागणाऱ्या अनेक ‘सायबरकॉन्ड्रिया’ झालेल्या रुग्णांचाही ताप वाढायला लागला. जसे रुग्ण तसे अनुभव.. अशा वेळी १ जुलैचा ‘राष्ट्रीय डॉक्टर दिन’ हा एक एकमेव दिलासा.. बदलत्या डॉक्टर-रुग्ण नात्यांचा जरा तटस्थपणे आणि तेवढय़ाच खुसखुशीतपणे एका डॉक्टरनेच घेतलेला हा समाचार! १ जुलै म्हणजे ‘डॉक्टर्स डे’. म्हणजे आमचा पोळा. या दिवशी शिंगे रंगवली, बाशिंगे बांधली; चढवल्या झुली, ऐनेदार! मात्र झुलीखालील वळ मात्र दुखत राहतील आणि दुसऱ्या दिवशीपासून पुन्हा वर्षभर कडाडणारा आसूड आहेच! डॉक्टरांचे हे वर्णन डॉक्टरांनाच सगळय़ात जास्त आवडेल, असं मला वाटतं. पण रोकडा व्यवहार म्हणून विचार केला, तर डॉक्टर काय, सैनिक काय, पैशांचा मोबदला घेऊन सेवा देणारी मंडळी आहेत. पण या व्यवसायांना समाजाने वलयांकित केले आहे. त्यामुळे कोरडेपणाने आपण त्याकडे पाहू शकत नाही. हे वलय, हा शेंदूर, आता बराचसा खरवडून निघाला आहे. आतला ओबडधोबड दगड उघडा पडला आहे. बिनशेंदराच्या दगडाला नमस्कार कोण करणार? याला बरेच घटक जबाबदार आहेत. डॉक्टर, बदलते कायदे आणि बदलती जीवनशैलीसुद्धा. ‘फॅमिली डॉक्टर’ ही संस्था जवळपास लयाला गेली आहे. पण हे मध्यम आणि त्यावरच्या वर्गासाठी. इथे फॅमिली डॉक्टर नाहीत अशी ओरड आहे, पण खेडय़ापाडय़ात ‘स्पेशालिस्ट’ नाहीत अशी रड आहे. आजही गल्लीबोळात, झोपडपट्टय़ांत, प्राथमिक आरोग्य केंद्रात, ‘जनरल प्रॅक्टिशनर’ सेवा देत आहेत आणि ज्यांना फक्त तीच परवडते, ते ती घेतच आहेत. समाजाच्या अपेक्षाही भलत्याच वाढल्या आहेत. आता फ्युज बदलायलाही इलेक्ट्रिकल इंजिनिअरच हवा, असा हट्ट केल्यासारखे आहे हे! झटक्यात निदान, फटक्यात उपचार, तात्काळ परिणाम आणि यात थोडय़ाशा चुकीलाही माफी नाही. अर्थातच हे सर्ववेळी शक्यच नाही. मग जनरल प्रॅक्टिशनर उत्साहाने काही करायला कचरतात. तान्ह्या बाळाला जुलाबासाठी औषध देऊन आफत ओढवून घेण्याऐवजी सरळ स्पेशालिस्टकडे जायची चिठ्ठी देतात. आता लोक चिठ्ठीसाठीसुद्धा डॉक्टरकडे जात नाहीत. स्त्री, बाळ, डोळा, हाड, त्वचा या संदर्भातील आजार असतील, तर त्या त्या स्पेशालिस्टकडे आपोआपच पाय वळतात. यांच्याकडे काम अधिक नेमकेपणाने आणि नेटकेपणाने होते, पण सगळय़ांनाच हे परवडते असे नाही. शिवाय मणक्यातील चकती सरकल्यामुळे नसेवर दाब येऊन पाय दुखत असेल, तर मणकेवाल्याकडे जायचे, का नसवाल्याकडे जायचे का पायवाल्याकडे, असे बुचकळय़ात टाकणारे प्रसंग येतातच. समाजाच्या करडय़ा नजरेने आणि कोरडय़ा व्यवहाराने बहुतांशी डॉक्टर ‘निर्धोक प्रॅक्टिस’कडे ढकलले गेले आहेत, असा माझा अनुभव सांगतो. आजचा रुग्ण हा उद्याचा संभाव्य दावेदार आहे, हे लक्षात घेऊन जपून जपून प्रॅक्टिस करण्याकडे कल आहे. याचा जाच रुग्णांनाच होतो. आपापले एकखांबी दवाखाने चालवणारे एकएकटे डॉक्टर आता निम्मेच ज्ञान, कौशल्य आणि धाडस वापरतात. जरा काही जगावेगळे आढळले की रुग्ण बडय़ा ठिकाणी पाठवतात. इथेही पावलोपावली संमती, विविध तज्ज्ञ, ‘सेकंड ओपिनिअन’, भारंभार तपासण्यांचे पेव फुटण्यामागील प्रेरणा हीच आहे. मी प्रॅक्टिस सुरू केली ती एका लहान गावात. अशा ठिकाणी प्रॅक्टिस करणाऱ्यांच्या मनातला ठसठसता सल म्हणजे शहरातला कोणीही डॉक्टर हा त्यांच्यापेक्षा आपोआपच श्रेष्ठ डॉक्टर समजला जातो. ‘तुम्ही आत्ता द्या काय द्यायचे ते, परत गेलो की आम्ही ‘म्हमई’ला मोठय़ा डागदरास्नि दावूच!’ स्थानमाहात्म्यातून जिथे देवादिक मंडळी सुटली नाहीत, तिथे आम्हा पामरांची काय कथा! कधी कधी या ‘म्हमई’च्या डॉक्टरची चिठ्ठी पाहाता, तो कसा आहे हे अगदी स्पष्ट असते. पण रुग्णालेखी तो ‘ग्रेट’ म्हटल्यावर आपण काय बोलणार? वैताग मनातल्या मनात गिळून मी प्रिस्क्रिप्शन खरडतो झाले. ही माझी रडकथा पाचवडच्या एका ज्येष्ठ डॉक्टरना सांगितली. पाचवड हे वाईजवळचे एक खेडे. हे डॉक्टर माझ्यापेक्षा अनुभवाने, ज्ञानाने कितीतरी थोर. ते म्हणाले, ‘‘अरे जाऊ दे, मलाही वाईला जाऊन तुला दाखवून मग औषध घेतो, असे म्हणणारे भेटतात!’’ बापरे! म्हणजे या व्यथेचे एक टोक माझ्या ज्येष्ठ सहकाऱ्यांपर्यंत पोहोचत होते तर. पुढे एका पनवेलच्या डॉक्टरने रुग्ण त्यांना डावलून चेंबूरला जातात असे सांगितले. चेंबूरच्या मित्राने त्याच्यापेक्षा कुलाब्याचा डॉक्टर रुग्णाच्या मनात आपोआप श्रेष्ठ ठरतो, असे म्हणून गळा काढला आणि मी माझे दु:ख आवरले. कुलाब्याच्या डॉक्टरने कदाचित कॅलिफोर्नियाच्या डॉक्टरची कागाळी केली असती. आणि भेटलाच मला तसा एक कॅलिफोर्नियाचा डॉक्टर! त्याची तक्रार डॉ. गूगलविरुद्ध होती! सगळी माहिती ‘गूगलून गूगलून’ येणाऱ्या, गूगलज्ञानमंडित पंडितांनी (खरं तर गुंडीतांनी) त्याला वैताग आणला होता. गूगल-रेटिंगनुसार त्याची प्रतिष्ठा आणि प्रॅक्टिस हेलकावत होती. लवकरच रुग्णाला लवून कुर्निसात करून ‘कोणते निदान आवडेल आपल्याला?’ अशी सुरुवात करावी लागेल. ‘येथे फर्माईशी उपचार करून मिळतील’ अशी पाटी लावावी लागेल, असं तो सांगत होता, आता बोला! पण हा प्रश्न कॅलिफोर्नियाचा नाही. हा तर ‘ग्लोबल फिनोमिना’. इंटरनेटवरून माहिती घेऊन येणारी मंडळी वात आणतात हे खरेच आहे. हे वातकुक्कुट डॉक्टरची अगदी पिसे काढतात. त्यातून ज्ञान आणि शंका यांचे प्रमाण नेहमीच व्यस्त असते. किती उपप्रश्न विचारतात, यावरून माणूस ‘व्हाईस चान्सलर’ म्हणून रीटायर झालेला आहे की प्राथमिक शिक्षक म्हणून, हे लगेच ओळखता येते! हे गूगलानुग्रहित रुग्ण स्वत:ला वलयांकित समजतात. त्यांचा तोरा काही औरच असतो. आम्ही तुमच्याकडे आलोय म्हणजे मोठे उपकार करतोय असा सगळा आव असतो. कोणतेही नवे औषध, तपासणी वगैरे काहीही सुचवा हे त्याकडे संशयानेच पाहणार. डॉक्टरचे ज्ञान पारखून घेणे हे आपले गूगलदायित्व समजणार. मग अनावश्यक माहितीच्या इंटरनेट-गुटख्याचा तोबरा भरून पिंक टाकायला हे दवाखान्यात येणार! अशी नेटगंगेत पावन झालेली मंडळी बरेचदा उगीच इंग्लिशच्या नादी लागलेली असतात. डॉक्टरांशी इंग्लिशमध्येच बोलायला हवे, असे त्यांच्या मनाने घेतलेले असते. ‘गोकुळदास राघवदास तुपे’ असे शुद्ध देशी नाव असलेला गावातलाच माणूस जेव्हा, ‘बट डॉक्टर, देअर इज एनी रिक्स?’ (Risk चा हा खास रुग्णीय उच्चार) असे विचारतो, तेव्हा तद्दन भिकार इंग्लिश ऐकावे लागले आणि विनाकारण इंग्लिश बोलायला लागले, म्हणून माझा एक कट्टर भाषाभिमानी मित्र त्याचे जास्त पैसे घेतो! एकेकाळी छापून आलेले अक्षर अन् अक्षर खरे असते, अशी मानसिकता होती. तारेचा शोध लागल्यावर तारेने (टपाल व तार मधली तार- टेलिग्रॅम) त्वरेने उपचार सुचवता येतील अशीही शक्यता तपासली गेली. १२ मार्च १८९२ च्या ‘लॅन्सेट’मध्ये हे धोक्याचे, अनैतिक आणि आक्षेपार्ह असल्याचे लेखकाने ठासून मांडले आहे. तसेच आता लोकांना इंटरनेटबद्दल वाटते. जे समोर येते त्यातून नीरक्षीरविवेक करण्याची क्षमता सामन्यांत नसते. कशी असेल? त्यालाच तर वैद्यकीय शिक्षण म्हणतात. जागतिक आरोग्य संघटना, तसेच काही इतर संस्थांच्या उत्तमोत्तम, रुग्णस्नेही साईट आहेतच, पण भंगार मालही भरपूर आहे. बरेचदा डॉक्टर किंवा नातेवाईक आपल्यापासून काही लपवत तर नाहीत ना, या शंकेने शोध चालू होतो. मग काय? ‘मनी वसे ते नेटी दिसे’! नेट तर गणिकेसारखे चतुर आणि मनकवडे असते. आपण काय टाईप केले आहे, कोणते संदर्भ किती वेळ पाहातो आहे, यावरून आपल्या पुढय़ात काय ठेवायचे हे ठरत असते. आपली डोकेदुखी ब्रेन टय़ुमरमुळे आहे, अशी शंका घेणाऱ्या माणसाला अपोआपच त्या गल्लीत ढकलले जाते. आपली कावीळ कर्करोगामुळे आहे असे समजणारा त्या बोळात जातो. चिंतातुर जंतूंना इथे भरपूर खाद्य आहे. जे जे दिसे ते ते सगळे आपल्यालाच लागू आहे, असाही समज नेटमुळे घट्ट होतो. आजाराची लक्षणे वाचली की ‘तस्सेच’ व्हायला लागते. औषधाचे साईड इफेक्ट वाचले की लगेच तसे व्हायला लागते. याला ‘सायबरकॉन्ड्रिया’ असे नावही आहे. सल्ला देण्यात डॉ. गूगल यांचे काहीही हितसंबंध गुंतलेले नाहीत, जित्याजागत्या डॉक्टरांचे आहेत; सबब डॉ. गूगल अत्यंत नेमका, आपल्या हिताचा आणि अगदी योग्यच सल्ला देणार, ही आधुनिक अंधश्रद्धा आहे. ‘मूँहमें माहिती आणि बगलमें जाहिराती’ अशा ‘माहिराती’ (Infomercial) भरल्या साईटच्या मार्केटिंग गेमला अशी मंडळी आयते सावज ठरतात. साधारणपणे तुम्हाला काहीतरी विकू पाहाणाऱ्या साईट वाईट असतात. महाजाल म्हणजे मायाजाल. या जाळय़ात अडकलेले बरेच आहेत. म्हणूनच ‘काय, कुठे, कोणते आणि किती वाचू?’ हेसुद्धा खरे तर डॉक्टरी मदतीने, सल्ला-शिफारसीने ठरायला हवे. बरेच डॉक्टर आता स्वत:चे यूटय़ूब चॅनेल आणि वेबसाईट बाळगून आहेत, हे ‘बेश’ आहे! रुग्णने माहिती गूगलून येण्याचे काही फायदेही असतात. काही पूर्वज्ञान गृहीत धरता येते. शब्दसंग्रह आणि अर्थ माहीत असतात. कर्करोग किंवा अन्य जीवघेण्या आजाराचे रुग्ण आणि त्यांचे नातेवाईक आधीच सारी शोधाशोध करून आलेले असतील, तर त्यांच्या कुशंका खऱ्या आहेत एवढे सांगणे आणि त्यांनाही त्याचा स्वीकार करणे आता सोपे जाते. प्रत्येक पायरीवर डॉक्टरने रुग्णाशी साधकबाधक चर्चा करून, रुग्णाच्या कलाने उपचार ठरावेत असे अभिप्रेत आहे. साधक मुद्दे ऐकताना खुशीत असलेली रुग्णाची स्वारी बाधक मुद्दे येताच उदास आणि खिन्नमनस्क वगैरे होते. शिवाय बाधक मुद्दे सांगायला डॉक्टरही बिचकतात. साध्या लसीकरणाबद्दल सगळय़ा बाधक गोष्टी सांगितल्या, तर लसीकरणही साधणार नाही! रुग्णाच्या मनात प्रचंड गोंधळ फक्त उडेल. अशा वेळी निर्लेप, निष्पक्ष, अभिनिवेशरहित भाषेतील नेटवरील माहिती आणि व्हिडीओ मदतीला येतात. ऑपरेशन म्हणजे नेमके काय करणार? गुठळी काढणार, वाल्व्ह बसवणार, दुर्बिणीतून बघणार, म्हणजे नेमके काय? यावर ‘यू-टय़ूबभरी बातें’ करता येतात. यूटय़ूबवरच्या व्हिडीओंची डॉक्टरांनासुद्धा अपार मदत होते. नवीन तंत्र, यंत्र, गुंतागुंत आणि त्यावरील उतारे आणि मंत्र, हे टिचकीसरशी हजर असते. कधी न केलेली, न देखलेली अशी ऑपरेशने, नित्य आणि नैमित्तिक क्रियाकर्मे, (वैद्यकीय) संसारोपयोगी युक्त्याप्रयुक्त्या घरबसल्या शिकता येतात. देशोदेशीच्या विज्ञानेश्वरांनी अखंड प्रज्वलित ठेवलेले हे ज्ञानहोत्र. डॉक्टरांची पूर्वी फार गोची व्हायची. रुग्णाच्या आजाराबद्दल किंवा उपचाराबद्दल काहीही थांग लागला नाही, तर लपूनछपून पुस्तक काढून बघितले जायचे. मग फोन सार्वत्रिक झाले. तज्ञ मित्रांशी फोनवरून चर्चा सुरू झाल्या, पण त्याही चोरून आणि दबक्या आवाजात. आता डॉक्टरांच्या टेबलावर कॉम्प्युटर अन् हातात मोबाइल आहे. रुग्णाच्याही आहे. दिमतीला अनेक साईटस् आणि अ‍ॅप्स आहेत. त्यांचा खुलेआम वापर आता फारसा कुणाच्या डोळय़ांत खुपत नाही. डॉक्टर माहिती काढून बघतो म्हणजे तो ‘कमअस्सल’ आहे, असे आता कुणाला वाटत नाही. उलट तो बिनचूक काम करू पाहतो आहे, असे वाटते. डॉक्टर देव नाही, दानव तर नाहीच नाही, एक विशेषज्ञ मानवच आहे, असा निरभ्र दृष्टिकोन चांगलाच आहे. कारण वैद्यकीची एक प्रकारची सत्ताच असते. तनामनाने हतबल झालेला कोणी मानव, तनामनाने सबल सत्ताधाऱ्यांपुढय़ात असतो. पण आम्हा राज्यकर्त्यांना जरी वैतागवाणे असले, तरी गूगलने ज्ञानाचे लोकशाहीकरण केले आहे. हा जणू वैद्यकक्षेत्रातील माहितीचा अधिकार! ‘कोक्रेन’ ही डॉक्टरांना मार्गदर्शक सूत्रे आणि संदर्भसेवा पुरवणारी एक संस्था आहे. डॉक्टरांसाठीच्या क्लिष्ट, तांत्रिक भाषेतील माहितीचा गोषवारा, नुकताच त्यांनी ‘जनांच्या भाषेमध्ये’ द्यायला सुरुवात केली आहे. हे एक प्रकारचे मन्वंतरच आहे. ‘आमच्या शरीरावर आमचा अधिकार’ या तत्त्वाशी जवळीक साधण्याचा हा प्रयत्न आहे. तेव्हा या प्रयत्नांशी इमान राखणारे, पुरावाधिष्ठित उपचार करणारे, विवेकी आणि सहृदयी डॉक्टर लाभोत, अशा रुग्णांना शुभेच्छा! आणि डॉक्टरी ज्ञानाचा आदर राखणारे, फुकटच्या इंटरनेटी सल्ल्यापेक्षा विकतचा सल्ला श्रेष्ठ मानणारे, आरोग्यासाठी विमा इत्यादी भविष्यवेधी तरतूद करणारे, आजार आणि उपचारांच्या मर्यादा समजावून घेत आपली परिस्थिती स्वीकारणारे, समरुग्णाईतांच्या स्वमदत गटांत हिरिरीने भाग घेणारे, ‘फैशन की इस दुनिया में ग्यारंटी की अपेक्षा ना करें’ ही क्लिपा-टिकल्यांच्या दुकानातील पाटी आठवून कसलीही गॅरेंटी न मागणारे रुग्ण तुम्हाला लाभोत, अशा डॉक्टरांना शुभेच्छा. खा आता पोळ्याची पुरणपोळी! shantanusabhyankar@hotmail.com
