सावनी गोडबोले
आपल्या हाताला धरून चालायला शिकलेली आपली मुलं जेव्हा मोठी होतात… शिक्षण-नोकरीच्या निमित्ताने घराबाहेर पडतात तेव्हा त्यांच्या आचार-विचार-अनुभवांची कक्षा रुंदावत जाते. त्यांच्या आयुष्याच्या वाटेवर येणाऱ्या प्रत्येक बऱ्या-वाईट गोष्टीचा सामना करण्यातून ती परिपक्व होत जातात… आणि मग अशी वेळ येते जेव्हा त्यांच्या हाताला धरून आपली वाटचाल सुरू होते…
‘आपण मुलांना जन्म देत नाही, ती आपल्यातून जन्मतात…आपण निमित्तमात्र.’ मुलं मोठी होत असताना खलिल जिब्रानचं हे वाक्य कधी तरी प्रत्ययास येतंच. आपण मुलांच्या भविष्यात डोकावू शकत नाही. त्यांना प्रेम देऊ शकतो, पण विचार नाही देऊ शकत. उद्या त्यांच्या आयुष्यात त्यांना ज्या समस्या येणार आहेत, त्यांच्याशी लढायला आजची शस्त्रे कुचकामी ठरणार आहेत! पिल्लांना पंख फुटण्याचा क्षण चोरपावलांनी आल्याचा अनुभव आम्हाला लेकासोबत ऑस्ट्रियात फिरताना आला.
त्याचं असं झालं, लेकाच्या पुण्याच्या अभियांत्रिकी महाविद्यालयाकडून त्यांना परदेशातील एका विद्यापीठासोबत ‘एक्सचेंज प्रोग्राम’ देऊ केला होता. शेवटच्या टर्ममध्ये पुण्याऐवजी ऑस्ट्रियामध्ये त्याच्या विषयातला प्रोजेक्ट करता येणार होता. साडेचार महिने वेगळ्या देशांत राहायची, वेगळ्या वातावरणात अभ्यास करायची संधी होती. कॉलेजतर्फे ज्या चार मुलांची निवड झाली त्यात माझा लेक, आशयही होता. एकदा संधी घ्यायची ठरवल्यावर पुढचे नियोजन सुरू झाले. युरोपमधील सगळेच देश तसे महागडेच. महाविद्यालयाच्या कराराप्रमाणे राहणं मोफत असलं, तरी खाणं स्वत: बनवावं लागणार होतं. आशय गेली तीन वर्षं पुणे नावाच्या खवय्यांच्या स्वर्गात राहिल्यामुळे त्याचं स्वयंपाक करणं कधी झालंच नव्हतं. पण ‘जाऊ तिथले खाऊ’ अशा वृत्तीमुळे खाण्यापिण्याची आबाळ वगैरे होण्याची शक्यता तशी कमीच. चौघेजण एकत्र जात असले, तरी तिथे रूममेट्स कोण असतील याची खात्री नव्हती. ब्राझील, फिनलँड, कोरिया…असे इतर देशही या ‘एक्स्चेंज प्रोग्राम’मध्ये सामील होते. त्यामुळे तयारी करत असताना ‘सावध राहा, पैसे जपून वापरा, हिशेब ठेवा.’ असे खास पालकीय सल्ले भरपूर मिळत होते. लेक निमूटपणे ऐकून घेत होता.
जाताना त्याला कुकर, लाटणं, तवा असा रुखवत दिला होता. ‘‘तिकडे कणिक मिळत नाही बरं का,’’ असं तिथे राहणाऱ्या कोणीतरी सांगितलं तेव्हा ‘‘हरकत नाही, आम्ही गहू मिक्सरमध्ये दळू आणि त्याच्या पोळ्या करू.’’ अशा थोर महत्त्वाकांक्षा ऐकून मिक्सर द्यायचा बेत मी पुढच्या नाट्यमय प्रसंगाला घाबरून रहित केला. पण तरीही सामानाचं वजन वाढतच होतं. फक्त ३५ किलो न्यायची मुभा होती. त्यामुळे नंतर बॅगांचा ‘वेट लॉस प्रोग्राम’ सुरू झाला. ‘काटे’कोरपणामुळे सोबत नेण्याच्या कपड्यांवर, खाण्यापिण्याच्या वस्तूंची काटछाट सुरू झाली… इतकी, की बॅगेवर लेबलसुद्धा लावू नये, कारण त्याने काही मिलिग्रॅम वाढतील असा एक फतवा निघाला. (अर्थात हे सर्व केलं नसतं तरी चाललं असतं, असं लेकानं नंतर सांगितलं, कारण तिथल्या अधिकाऱ्याने थोड्याशा वाढीव वजनाकडे काणाडोळा केला.) सर्व सामानासहित सुखरूप ऑस्ट्रियाला, लिओबेन या गावाला(उच्चार लिओब्नं), मॉन्टन विद्यापीठात मंडळी पोहोचली, अभ्यास सुरू झाला. लवकरच ईस्टरच्या सुट्टीत आम्ही दोघांनीही ऑस्ट्रियाला जायचं ठरवलं. आम्ही काहीच दिवसांसाठी जाणार असल्याने सामान कमीच होतं. त्यामुळे लेकाबरोबर राहणाऱ्या इतर तिघांच्या घरूनही खाऊ नेऊ शकलो. आम्हा सगळ्यांनाच काय पाठवू आणि किती पाठवू असं होऊन गेलं. मिठाईचे दोन पेटारे झाले.
‘साउंड ऑफ म्युझिक’ हा सिनेमा आणि मोझार्ट या संगीतकाराचं जन्मस्थळ असलेल्या साल्झबर्गला पोचलो. मात्र हॉटेलमध्ये स्वागत करायला चिटपाखरू देखील नव्हतं, कारण आम्ही त्यांच्या ठरलेल्या वेळेपेक्षा उशिरा पोचलो होतो. तसं घडल्यास काय करायचं, त्याची आज्ञावली हॉटेलने कालच ई-मेलवरून दिली होती. लेकाने शांतपणे ईमेलवर पाठवलेला कोड दारावरच्या यंत्रावर टाइप केला…आणि कबूल केल्याप्रमाणे खरंच बॉक्समधून चावी पडली की! मग आपणच त्या बॅग्ज तिसऱ्या मजल्यावर चढवणं. वेटर वगैरे चैन मायदेशी. इथे असलं काही दृष्टिपथातदेखील नव्हतंच.
गेल्यानंतर दुसऱ्या दिवशी लगेच तिथल्या बर्फाळ शिखरावर जाण्याचा बेत होता. पण लेकाने सांगितलं, तिथे पाऊस आहे (अर्थात गूगलच्या सौजन्याने) त्यामुळे थंडीला घाबरून रहित केलं. आज मोठ्ठा पाऊस आहे म्हणून आपल्याकडे शाळांना सुट्टी देतात आणि नेमकं कडकडीत ऊन पडतं, तसंच काहीसं इथेही होईल असं वाटलं होतं…पण नाही! पाऊस ज्या दिवशी भाकीत केलं होतं त्या दिवशीच पडला. शहाण्या मुलासारखा दुसऱ्या दिवशी आलाच नाही. ‘‘ऑस्ट्रियामध्ये जसं भाकीत केलं होतं त्याप्रमाणेच पाऊस पडला. पण आपल्या महाराष्ट्रात मात्र असं हवामान खात्याच्या सांगण्याप्रमाणे पाऊस पडत नाही. आता याला काय म्हणावं?’’ मी विचारलं.
‘‘पावसाला मराठी वाचता येत नाही पण जर्मन येतं!’’ लेकाच्या निष्कर्षानं मी गपगार! नंतर फिरायला बाहेर पडलो तेव्हाही कुठे, कसं जायचं हे सांगायला गूगल बाबा हजर होते. माझं नकाशा वाचनाचं ज्ञान अगाध असल्याने मी केव्हाच शरणागती पत्करली होती. दोन तगडे दिशादर्शक सोबत असल्यामुळे माझं नुसतंच ‘होकायंत्र’ झालं होतं. एका ठिकाणी मात्र दोघांना नेटवर्क मिळेना तेव्हा आपण मदत करावी अशा उदात्त हेतूने मी मला रस्त्यावर आढळलेली महत्त्वाची खूण लक्षात आणून दिली. ‘‘अरे, आपण नक्की आपल्या हॉटेलच्या मागच्या बाजूला पोचलो आहोत. सकाळी निघताना बघितलं होतं मी… ‘‘तिथे einbahn असं लिहिलेली पाटी होती, हे बघ समोर दिसते आहे einbahn.’’ ‘‘आई, einbahn म्हणजे कुठल्या रस्त्याचं नाव नव्हे… त्याचा अर्थ ऑन वे!’’ लेकाने माझ्या फुग्याला टाचणी लावली. एकदा कुठल्याशा गाडीची माहिती बोर्डावर लिहिली होती. जर्मन लिपी बरीचशी इंग्लिशसारखीच असल्यामुळे मीही (माझ्या मते) जर्मन वाचत सुटले होते. शिवाय ‘जे जे आपणासी ठावे ते ते इतरांस शिकवावे’ अशा लोकप्रबोधनाच्या दृष्टीने मी वाचून सांगितलं… ‘‘ही गाडी सोंटॅग, मोंटॅग या गावांना जाणार आहे बरं का.’’ लगेच ‘सोंटॅग आणि मोंटॅग’ म्हणजे ‘रविवार आणि सोमवार’ हे लेकानं तत्परतेनं सांगितलं. आपल्याला जमिनीवर आणण्याचं काम नवीन पिढी सहजच करू शकते. खाण्यापिण्याचे सतरा प्रकार सोबत आणल्यानं, आणि सामिष खायची तयारी असल्याने फार कुठे अडले नाही. मात्र एकूण शु्द्ध शाकाहारी लोकांना अंमळ कठीणच वाटावं असे सगळे पदार्थ. एका ठिकाणी व्हेज कटलेट मागवले असता ते माशांचे होते.बहुधा पाय नसलेले ते सर्व शाकाहारी पदार्थ अशी समजूत असावी.
लेक आमच्या आधीपासून या देशात राहिलेला असल्याने कुठे काय स्वस्त आणि चांगलं मिळतं याबद्दल त्याचं संशोधन झालेलं होतं. सकाळ-संध्याकाळ ऑस्ट्रियाचं जेवण नकोसं वाटलं, की पावाचा पाढा (पावकी) म्हटला जायचा. विशेषत: भारतीय उपाहारगृहात मिळणारे प्रचंड महाग पदार्थ बघितलं की ‘गड्या आपला पाव बरा’ हे पटत असे.
मोझार्टच्या जन्मस्थळी त्याच्या संगीत रचना राजेशाही कॉन्सर्ट हॉलमध्ये ऐकणं हा अभूतपूर्व अनुभव घेतला. तिथे तिकीट काढताना मात्र युरो ते रुपये असा गुणाकार करत बसलो नाही. व्हिएन्नामधल्या इमारतींवर रोमन, बारोक (baroque) शैलीचा प्रभाव दिसत असे. आम्हाला त्यातले फारसे गम्य नसल्याने आम्ही फक्त मान उंच करून त्या बघायचो आणि फोटो काढायचो. हॉटेलं, ऑपेरा थिएटर्स, फार कशाला सरकारी कार्यालयंसुद्धा इतकी देखणी की पाहत राहावे. (तिथल्या सरकारी कार्यालयाला ‘रॅट हाऊस’ म्हणतात, हे ऐकल्यावर मात्र हसत सुटलो.) एकच पूर्ण दिवसाचा पास घेतल्याने वेळ कमी आणि बघण्यासारखे खूप काही अशी अवस्था होती.
लेक कुठे शिकतो आहे, राहतो आहे ते लिओबेन शहर प्रत्यक्ष पाहण्याची उत्सुकता होती. ईस्टरची सुट्टी असल्याने विद्यापीठ आतून बंद होते. पण हॉस्टेल, खोल्या, स्वयंपाकघर हे मात्र पाहता आले. डाळभात कसा करावा याचे मुलांनी आम्हाला प्रात्यक्षिक दाखवलं. इथे स्मोक डिटेक्टर अत्यंत संवेदनशील असल्याने कशामुळे त्याच्या भावना दुखावतील आणि तो भोकाड पसरेल याची शाश्वती नव्हती. आणि एकदा का अलार्म वाजू लागला की, आगीचे बंब तत्परतेनं घटनास्थळी हजर होत असत. आणि ‘धूर आहे पण आग नाही’ असे आढळलं, तर ६५० युरो दंड ठरलेला. पहिल्याच आठवड्यात नवीन आलेल्या दोघांनी पास्ता जाळल्यामुळे हा दंड भरला होता. त्यामुळे पहिले काही दिवस ‘आपली डाळ इकडे नाहीच शिजायची’ असं इतरांनी मान्य करून टाकलं होतं. आम्ही दिलेली काही भांडी तिथल्या सिस्टिमवर चालली नव्हती. पण सर्वच इंजिनीअर असल्याने प्रयोग करत करत बिरबलासारखी खिचडी शिजवण्याची युक्ती शोधून काढली होती. आधी खिडक्या उघडून सर्व उष्णता बाहेर जाऊ द्यायची, मग दारं बंद करून चिमणीने वाफ वर पाठवायची, आणि समजा धूर आलाच तर कूकर हातात घेऊन बाहेर पळायचं असा संपूर्ण ‘प्लॅन ऑफ अॅक्शन’ मुलं मला समजावून सांगत होती. आतापर्यंत आपापल्या आईच्या हातचं आयतं जेवणारी मंडळी आज अधिकारवाणीने मला भाताला किती पाणी लागतं वगैरे सांगत होती.
मागच्याच आठवड्यात ही सर्व जण बुडापेस्ट, विएना, प्राग, ljubljuana (हा शब्द उच्चारणंसुद्धा मुश्कील) असा विविध देशांच्या राजधान्यांचा झंजावाती दौरा करून आली होती. वेगळ्या भाषेचा, चलनाचा अडसर न मानता एका ‘बॅकपॅक’वर मनसोक्त भटकली होती. तंत्रज्ञानाचा पुरेपूर वापर करून अनुभवांनी समृद्ध झाली होती. हे सर्व शालाबाह्य शिक्षण आपल्या ‘कम्फर्ट झोन’मध्ये राहून कसं शक्य झालं असतं?
आमच्या बरोबर असताना लेकानेच पुढच्या ठिकाणची माहिती काढणं, त्याची तिकिटं काढणं, खाऊपिऊ शोधणं हे ओबीबी नावाच्या अॅपच्या सहाय्याने लिलया केलं होतं. अगदी गाइडने न्यावं तसं सर्व ठिकाणी, हात धरून फिरवलं होतं.
एका ठिकाणी ट्रेनला उशीर झाल्याने (हो हो… हे इथेही कधी कधी घडतं बरं का!) वेळ कमी पडला, जे बघायला तकतक करत गेलो होतो ते बघता आलं नाही. परत येताना मी उगीच लेकाला त्या दिवसांत त्यातल्या त्यात चांगलं काय घडलं त्याची आठवण करून देत होते. पण त्याची समजूत काढावी लागली नाही. ‘You can never have it all’ याचं भान त्याला उत्तम आलं होतं. उगीच कुढण्यापेक्षा तो पुढच्या दिवशीच्या तयारीला लागला होता.
अखेर परत जाण्याचा दिवस उजाडला. ‘एयरपोर्टवर लवकर पोहोचू या, ट्रेनपेक्षा टॅक्सी स्वस्त पडेल, नीट प्रवास करा’ वगैरे सल्ले आता लेकच देत होता. मला गंमत वाटली. आणि मग ‘मुलं मोठी झाली, आता आपण लहान व्हायला हरकत नाही!’ हे डॉ. अनिल अवचटांचे वाक्य अगदी मनापासून पटलं!
