विषाणूंचा अभ्यास करताना ‘एचआयव्ही-एड्स’च्या विषाणूंनी डॉ. दिशा भांगे यांचं लक्ष वेधलं आणि या विषाणूंचे विविध ‘व्हेरिएंट्स’, विषाणू लक्षात येण्यास होणारा विलंब (लेटन्सी), यावर त्यांचा अभ्यास सुरू झाला. सध्या त्या अमेरिकेत एचआयव्हीच्या लशीसाठी डिलिव्हरी यंत्रणा तयार करण्यात व्यग्र आहेत. या आव्हानात्मक कामात त्यांना यश आल्यास मानवजातीसाठी ती संजीवनीच ठरेल.. डॉ. दिशा भांगे या लहानपणापासूनच एक खटय़ाळ मुलगी म्हणून ओळखल्या जायच्या! टिटवाळय़ाच्या विद्यामंदिर, मांडा शाळेत शिकत असताना आपण वर्गात पहिला क्रमांक पटकवावा हे उद्दिष्ट त्यांच्यासमोर तेव्हा नसलं, तरी अभ्यास, गृहपाठ व्यवस्थित आणि चटकन संपवून मनसोक्त खेळायचं, समाधान होईपर्यंत नाचायचं हे त्यावेळचं त्यांचं निरागस विश्व होतं. घरी ‘एमटीएनएल’मधल्या नोकरीसाठी पहाटे उठून दूरवर जाणारी आई आणि राजकारण आणि समाजसेवेत रमणारे वडील. दिशा यांची ताई- क्रांतीही त्यांना अगदी आईसारखीच जपायची. आई-बाबा घरात नसताना काळजी घेणं, प्रसंगी तिला रागावणं ही जबाबदारीही ताई आनंदानं पार पाडायची. वेगवेगळय़ा प्रकारच्या अडचणी असतानाही त्या कुटुंबात स्वप्नांची आणि ती पूर्ण करण्यासाठी कष्ट घेण्याची, एकमेकांना साथ देणाऱ्या माणसांची समृद्धी होती. म्हणूनच लहानपणी कलाकार व नृत्यांगना होण्याचं स्वप्नं पाहाणाऱ्या, संशोधन हे क्षेत्र कल्पनाविश्वाच्या पल्याड असणाऱ्या या निम्न मध्यमवर्गीय कुटुंबातल्या मुलीला संशोधिका होण्याचा आडवाटेचा प्रवास करता आला आणि दिशा या ‘एचआयव्ही-एड्स’ या आजाराशी संलग्न महत्त्वाचं संशोधन करणाऱ्या वैज्ञानिक होऊ शकल्या. दिशा आणि त्यांची ताई क्रांती यांच्यात८ वर्षांचं अंतर. मराठी माध्यमात शिक्षण घेतल्यावर विज्ञानाच्या अभ्यासासाठी महाविद्यालयात गेल्यानंतर भाषेमुळे मोठय़ा मुलीला झालेला त्रास दिशा यांच्या आईनं पाहिला होता. त्यामुळे आईनं दिशा यांना आठवीपासून सेमी इंग्रजी माध्यमाच्या शाळेत पाठवण्याचा निर्णय घेतला. थोडय़ा शहरी वातावरणात आपली मुलगी वाढली, तर तिला महाविद्यालयात प्रवेश घेतल्यावर अचानक सांस्कृतिक धक्का बसणार नाही, असा विचार करून हे बिऱ्हाड टिटवाळय़ाहून ठाण्याला स्थलांतरित झालं. या नव्या शहरात ते स्वत:ला स्थिरावू पाहात असतानाच वर्षभरात- म्हणजे दिशा नववीला असताना त्यांच्या वडिलांनी या जगाचा निरोप घेतला. नव्या बिऱ्हाडाची, दोन मुलींची, त्यांच्या शिक्षणाची जबाबदारी एकटय़ा आईच्या खांद्यावर आली. पण आईनं मुलींना सर्वोत्तम शिक्षण देण्याचा आणि त्यासाठी गरज पडेल ते सारं करण्याचा आपला निर्धार कायम जपला. नववी-दहावीसारख्या महत्त्वाच्या शैक्षणिक वर्षांत या साऱ्याच अनपेक्षित बदलांनी, एकत्र समोर येऊन उभ्या ठाकलेल्या आव्हानांनी भरकटलेल्या दिशा यांच्या जहाजाला ‘मोतीलाल हरगोिवददास महाविद्यालया’तल्या त्यांच्या दोस्तांनी योग्य दिशा देण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावली. अचानक झालेला सांस्कृतिक बदल, वडिलांचा अनपेक्षित मृत्यू यामुळे हादरलेल्या जिवाला मैत्रिणींनी सहारा दिला. या काळात अनेक गोष्टी बदलल्या असल्या तरी एक गोष्ट मात्र कायम राहिली- दिशा यांचं नृत्यावरचं प्रेम आणि त्यांच्या प्रवासात नृत्यानं दिलेली साथ. त्यामुळे त्या अगदी मनापासून नृत्य करत राहिल्या. नृत्याला कधीच अंतर न देण्याचं त्यांनी ठरवलं. दहावीच्या वर्षी शाळेबरोबर शिकवणी आणि अभ्यासिकेत दिशा यांना पाठिंबा देणारे संदीप चांदेकर यांच्यासारखे काही मार्गदर्शक भेटले. या मार्गदर्शकांनी दिशा यांना केवळ त्यांच्या अभ्यासाच्या महत्त्वाच्या वर्षांतच सहाय्य केलं नाही, तर पुढे त्यांच्या आयुष्याला कलाटणी मिळवून देणाऱ्या महत्त्वाच्या निर्णयांकडे वाटचाल करण्यासाठी सहकार्यसुद्धा केलं. यासाठी त्या गुरुंप्रति आणि त्या काळातल्या आपल्या दोस्तांप्रति दिशा यांना अपार कृतज्ञता आहे. महाविद्यालयात प्रवेश मिळवण्यासाठी विषय निवड हा महत्त्वाचा निर्णय होता. क्रांती ताईनं विज्ञान घेतलं, म्हणून दिशा यांनीही विज्ञान शाखेत प्रवेश घ्यावा असा घरातल्या साऱ्यांचा विचार होता. तसं पाहायला गेलं तर नृत्यात रमणाऱ्या दिशा यांना अभ्यासाविषयी, विषय निवडीविषयी फारसं गांभीर्यच नव्हतं. भाषा विषयांमध्ये गंध नसल्यामुळे आणि समाजशास्त्रासारखे विषय फारसे रुचत नसल्यानं ते विषय आपण उच्च अभ्यासासाठी निवडायचे नाहीत हे मात्र त्यांचं ठाम ठरलं होतं. गणित आणि विज्ञान (त्यातही जीवशास्त्र) समजतं आणि त्यामुळेच आवडतं, त्यामुळे आपण अभिनेत्री होईस्तोवर तोच अभ्यास करू, असा दिशा यांचा त्या वयात विचार होता. उच्च माध्यमिक वर्गात दिशा यांचं विज्ञानप्रेम अन् जीवशास्त्राची आवड वाढली. इतके दिवस फारशा गांभीर्यानं न घेतलेला अभ्यास आता अगदीच गांभीर्यानं घेतला गेला आणि आपण जीवशास्त्रातच नवीन वाटा शोधायच्या असं ठरलं. जीवशास्त्र म्हटलं की सगळेच निवडतात तसे वैद्यकशास्त्र किंवा औषधोत्पादनशास्त्रा- सारखे विषय न निवडता जीवशास्त्राचा अभ्यास करण्यासाठी पदवी अभ्यासक्रमाला मूलभूत शाखेत प्रवेश घेण्याचं नक्की केलं. आईच्या सांगण्यानुसार त्यांनी पुण्यात आपल्या क्रांती ताईजवळ ‘मॉडर्न महाविद्यालया’त जैवतंत्रज्ञान शाखेत प्रवेश घेतला. इथेच दिशा यांच्या प्रवासानं त्यांच्याही नकळत एक नवं वळण घेतलं. दिशा यांना प्राणिशास्त्र आवडायचं, सूक्ष्मजीवशास्त्रसुद्धा तितकंच प्रिय होतं. या सगळय़ाचा एकत्र अभ्यास कुठे बरं करता येईल, या प्रश्नाचं उत्तर म्हणून त्यांनी जैवतंत्रज्ञान ही शाखा निवडली होती. दिवसेंदिवस त्यांची या विषयातली आवड वाढत गेली आणि नृत्य करण्याच्या मनसुब्यानं ‘बॅक सीट’ पटकावली. पदवी अभ्यासाच्या काळात संदर्भ पुस्तक या संकल्पनेची ओळख त्यांना झाली. ‘आपल्या वाढदिवसाला संदर्भ पुस्तकं मिळाली तर किती मज्जा येईल’ अशी भावना त्यांनी ताईजवळ व्यक्त केली आणि ‘वेडय़ा बहिणीची वेडी माया’ या उक्तीला साजेसं ताईनं काही महिने पैसे साठवून महागडी संदर्भ पुस्तकं लहान बहिणीला आणून दिली. दिशा यांच्यासमोर एका नव्या जगाची दारं उघडली. ती पुस्तकं म्हणजे एक खजिना आहे, इतरांजवळ नसणारा जादूचा दिवा आहे, असं वाटून त्याचा पुरेपूर सदुपयोग आपण करून घ्यायला हवा हे जाणून दिशा आणखीनच मन लावून अभ्यास करू लागल्या. लहानपणापासूनच आजी, आई, क्रांतीताई, मावशी, मावसबहीण या साऱ्यांनी बंधनांच्या पलीकडे जाऊन दिलेला पािठबा त्यांना बळ देणारा ठरला. या खंबीर स्त्रियांना पाहून त्यांच्या संघर्षवृत्तीचे काही अंश त्यांनी आपल्या ओंजळीत झेलले, धैर्यानं आपला प्रवास करू लागल्या. आजवरच्या अनुभवांमुळे त्यांच्यातला आत्मविश्वास कमकुवत झाला होता. त्या मेहनती असल्या तरी स्वत:च्या क्षमतांना प्रश्न करू लागल्या होत्या. अशा वेळी त्यांच्या आयुष्यातल्या याच हातांनी त्यांना आधार दिला. दुसऱ्या वर्षांपर्यंत त्या नव्या वातावरणात सरावल्या. अभ्यासाबरोबर अभ्यासेतर उपक्रमांत सहभागी होऊ लागल्या. परीक्षेतल्या गुणांपेक्षा विषयाचं आकलन त्यांना महत्त्वाचं वाटत होतं. पदवीच्या तिसऱ्या वर्षांला त्यांनी एक संशोधन प्रकल्प केला. हा त्यांच्या आयुष्यातला पहिला संशोधन प्रकल्प. प्रकल्पाचा विषय होता- बागेतील मातीतून ठरावीक जिवाणू वेगळे करून ‘बर्गीस मॅन्युअल’च्या मदतीनं जिवाणूंचा प्रकार शोधणं आणि त्या शोधलेल्या जिवाणूचा वापर वनस्पतींमध्ये असणारी मूलद्रव्यांची कमतरता भरून काढण्यासाठी कसा करता येईल?.. या प्रकल्पावर काम करत असताना कृषी विद्यापीठात, पुणे विद्यापीठात पायपीट केली. त्यांच्या मार्गदर्शकांनी त्यांना निर्णय घेण्याचं संपूर्ण स्वातंत्र्य दिलं होतं. प्रकल्प पूर्णत: यशस्वी झाला नाही, तरी आपण एक विचार करून वैज्ञानिक कारणमीमांसा वापरून तो पटवून देण्यासाठी प्रयत्न करू शकतो, हा अनुभव त्यांच्यासाठी आनंददायी होता. संशोधनाला, जैवतंत्रज्ञानाच्या अभ्यासाला त्यांनी आता आणखी गांभीर्यानं घेतलं आणि पदव्युत्तर अभ्यासासाठी ‘आयआयटी’सारख्या शिक्षणसंस्थेमध्ये प्रवेश मिळवण्यासाठी प्रयत्न सुरू केले.२०१२ मध्ये त्यांना ‘आयआयटी-मुंबई’मध्ये जैवतंत्रज्ञान विषयात पदव्युत्तर शिक्षणासाठी प्रवेश मिळाला आणि तिथे आणखी संधी मिळाल्या. तिथे भेटलेल्या प्रगल्भ माणसांबरोबर होत असलेल्या चर्चा, वेगवेगळय़ा कल्पना, यामुळे त्यांना संशोधनविश्वाची नवी ओळख झाली. सूक्ष्मजीवशास्त्राची आवड आणि त्यातही विषाणूशास्त्रात निर्माण झालेली रुची यामुळे त्यांनी डॉ. किरण कोंडाबागील यांच्या ‘मोलेक्युलर व्हायरॉलॉजी’ प्रयोगशाळेत काम सुरू केलं. डॉ. किरण अमिबाला संसर्ग करणाऱ्या ‘जायंट व्हायरस’ या विषाणूवर संशोधन करत होते. जायंट व्हायरस हा पृथ्वीवर सापडणाऱ्या सर्वात मोठय़ा आकाराच्या विषाणूंपैकी एक. या विषाणूंवर संशोधन करणारे ते भारतातल्या पहिल्या फळीच्या संशोधकांपैकी एक आहेत. अमिबा ही उत्क्रांतीची प्राथमिक पायरी आहे हे आपण जाणतोच. अमिबाला संसर्ग करणाऱ्या विषाणूचा अभ्यास करून उत्क्रांतीसंदर्भातल्या काही प्रश्नांची उत्तरं सापडतील असा अंदाज आहे. दिशा यांच्यासह डॉ. किरण यांच्या संपूर्ण गटानं यासंदर्भातल्या आपल्या अभ्यासाविषयी भारतातला पहिला संशोधन लेख प्रसिद्ध केला. या संशोधनादरम्यान आलेल्या अनुभवांमुळे संशोधनाकडे पाहाण्याची डोळस वृत्ती दिशा यांना लाभली. विषाणूंचा अभ्यास करताना ‘एचआयव्ही-एड्स’च्या विषाणूंनी त्यांचं लक्ष वेधलं. त्याविषयी पुढचं संशोधन करण्याचं त्यांनी ठरवलं आणि त्यासाठी ‘आयआयटी’मध्ये प्रयोगशाळा उपलब्ध नसल्यामुळे बंगळूरूच्या ‘जवाहरलाल नेहरू सेंटर फॉर अॅडव्हान्स्ड सायन्टिफिक रीसर्च’ इथल्या डॉ. उदयकुमार रंगा यांच्या प्रयोगशाळेत ‘पीएच.डी.’साठी प्रवेश मिळवला. ‘पीएच.डी.’दरम्यान त्यांनी ‘एचआयव्ही’च्या वेगवेगळय़ा रूपांवर (व्हेरिएंट्सवर) काम सुरू केलं. या संशोधन प्रकल्पात त्यांच्या प्रयोगशाळे- व्यतिरिक्त आणखी ४ संस्था सहभागी झाल्या. या कालावधीत त्यांनी आजवर नमूद न केलेले एचआयव्हीचे दोन व्हेरिएंट्स शोधले. सतत होणारे बदल, रोगप्रतिकारक शक्तीपासून दडून राहाणं आणि मानवी जीनोमचा सहज भाग होणं, हे एचआयव्हीच्या विषाणूचे मूलभूत गुणधर्म आहेत. एचआयव्हीमध्ये सापडणारा आणखी एक गुणधर्म म्हणजे लक्षात येण्यास होणारा विलंब (लेटन्सी). सध्या जगभरात एचआयव्हीवर होत असलेलं संशोधन मुख्यत्वे या गुणधर्माभोवती होत आहे. दिशा यांनी याच गुणधर्माचा अभ्यास शोधलेल्या या नव्या व्हेरिएंटमध्ये केला, तेव्हा हे व्हेरिएंट्स जलदगतीनं प्रसार करत असल्याचं ध्यानात आलं. सध्या त्या या विषयावरचा संशोधनलेख लिहीत असून याचा उपयोग या व्हेरिएंट्समुळे बाधित रुग्णांवर उपचार करण्यासाठी होऊ शकतो. ‘पोस्ट डॉक्टरेट’च्या कामाचा भाग म्हणून आणि याआधी केलेल्या संशोधनाचा पुढचा टप्पा म्हणून डॉ. दिशा अमेरिकेतल्या (२०२१ चं वैद्यकशास्त्राचं नोबेल पारितोषिक ज्या संशोधन संस्थेमधल्या वैज्ञानिकांनी मिळवलं त्या-) सॅन डीएगो इथल्या ‘स्क्रीप्स’ संशोधन संस्थेमधल्या डॉ. जेम्स वॉस यांच्या वॉस प्रयोगशाळेत काम करत आहेत. सध्या एचआयव्हीच्या लशीसाठी डिलिव्हरी यंत्रणा तयार करण्यात व्यग्र आहेत. हे काम फार आव्हानात्मक असून यात मिळालेलं यश मनुष्यप्रजातीसाठी एक प्रकारे संजीवनीच ठरणार आहे. आज आपल्या प्रवासाकडे वळून पाहाताना विज्ञान आपल्याला कायम खुणावत राहिलं, हे त्यांना जाणवतं. सहावीत असताना एका क्षणासाठी मनात डोकावलेल्या ‘आपण वैज्ञानिक होऊ शकू का?’ या प्रश्नाचं उत्तर त्यांना आज सापडलं आहे. त्या होकारार्थी उत्तरासाठी त्यांचं कुटुंब, जवळचे मित्रमैत्रिणी, गुरुजन यांनी मोलाचं योगदान दिलं आहे.एचआयव्हीला रोखण्यासाठी त्या करत असलेलं संशोधनासाठी आणि आतापर्यंत अशक्य असलेल्या गोष्टी शक्य करून दाखवण्यासाठी डॉ. दिशा यांना सदिच्छा!postcardsfromruchira@gmail.com
