देवी विशेष जय पाटील - response.lokprabha@expressindia.com देवदेवतांच्या आपल्या मनातील कल्पना कशा तयार झाल्या, याचा मागोवा घेताना आपण विविध चित्रे, मूर्ती, शिल्पांपर्यंत पोहोचतो. देशाच्या निरनिराळ्या भागांत आढळणाऱ्या पारंपरिक कलाप्रकारांत शक्तीची अर्थात देवीची विविध रूपे प्रतिविंबित झालेली दिसतात. स्थल-कालानुसार त्यात बदलही होत गेल्याचे दिसते. देवी कधी एखाद्या गुंफेत रेखाटलेल्या प्राचीन चित्रांतून दर्शन देते, कधी एखाद्या पुरातन मंदिराच्या गाभाऱ्यात विराजमान झालेली दिसते, कधी एखादे पट्टचित्र व्यापून उरते, कधी लघुचित्रांमधील नजाकतदार आकृतींतून लक्ष वेधून घेते, कधी ती धातूच्या डौलदार मूर्तीतून प्रकट होते, कधी सांकेतिक यंत्राच्या रूपात तर कधी एखाद्या नवचित्रकाराच्या कुंचल्यातून उमटते. शक्तिरूपाविषयीच्या मानवी संकल्पना कशा विकसित होत गेल्या असाव्यात, याचा अजमास बांधण्यासाठी ही चित्र-शिल्पे आपल्याला साहाय्य करतात. देवीविषयीच्या श्रद्धा-परंपरांवर ‘मरकडेय पुराणा’तील ‘देवीमाहात्म्या’चा प्रभाव सर्वाधिक दिसतो. देवीच्या सध्या उपलब्ध असलेल्या अनेक चित्र-शिल्पांतून याच माहात्म्यातील कथा कथन केलेल्या दिसतात. सृष्टीच्या तीन अवस्थांचे वर्णन करणाऱ्या देवीमाहात्म्याच्या पहिल्या भागात सृष्टीचा रचनाकार ब्रह्माचा वध करण्यासाठी मधु आणि कैतभ हे दोन दैत्य निघालेले असतात. ब्रह्मा विष्णूला रक्षणाची विनंती करतो. मात्र महामायेच्या प्रभावामुळे विष्णू निद्रिस्त असतो. महामायेने आपला प्रभाव दूर करावा, यासाठी ब्रह्मा तिची आराधना करतो. विष्णू निद्रेतून जागा होतो आणि दैत्यांना पराभूत करतो. दुसऱ्या भागात पाशवी शक्तींच्या रूपात महिषासुर दाखवण्यात आला आहे. त्याचा अडथळा दूर करण्यासाठी देवी महिषासुरमर्दिनीच्या रूपात अवतीर्ण होते. तिच्या विकट हास्याने धरणी हादरते. त्यामुळे चिडलेला महिषासुर वाघ, हत्ती आणि म्हशीचे रूप घेऊन देवीवर आक्रमण करतो. तरीही देवी त्याचा वध करते. तिसरा भाग आहे शुंभ निशुंभाच्या पराभवाचा. यात असुरांनी सर्व रत्नांवर ताबा मिळवलेला असतो, मात्र सर्वात मौल्यवान रत्न म्हणजे देवी, हे त्यांच्या लक्षात येते. असुरांना देवी मिळावी, म्हणून ते प्रयत्न सुरू करतात. युद्धात जो माझा पराभव करील, त्याला मी प्राप्त होईन, असे आवाहन देवी करते. तिला आणण्यासाठी चंड आणि मुंड या दैत्यांना पाठवण्यात येते. मात्र देवी कालीचे उग्र रूप धारण करते. तिच्या हाती छाटलेले मुंडके आणि तलवार असते. गळ्यात मानवी मुंडक्यांची माळ असते. तिची त्वचा काळसर झालेली असते. देवी त्यांना पराभूत करून अजिंक्य राहते. चंड-मुंडाला पराभूत केल्यामुळे ती चामुंडा म्हणूनही ओळखली जाते. या कथा कधी लघुचित्रांच्या तर कधी शिल्पांच्या रूपात समोर येतात. यातील महिषासुरमर्दिनीचे रूप अनेक चित्र-शिल्पांत दिसते. सहाव्या शतकातील महिषासुरमर्दिनीचे शिल्प महाराष्ट्रातील घारापुरी येथे आढळले आहे. बेसाल्ट खडकातील हे शिल्प भग्नावस्थेत आहे. मध्य प्रदेशात आढळलेले नवव्या शतकातील शिल्प मात्र उत्तम स्थितीत आहे. वालुकाश्मात कोरलेल्या या शिल्पातील देवीला चार भुजा आहेत, त्यापैकी एका हातात ढाल तर दुसऱ्या हातात तलवार आहे. ती महिषासुरावर आरूढ झाली असून आकाशातून देव हे दृश्य पाहात आहेत. अठराव्या शतकाच्या पूर्वार्धातील गुलेर शैलीतील एका चित्रात देवी महिषासुराचा वध करताना दिसते. यात अष्टभुजा देवी वाघावर आरूढ होऊन महिषासुरावर त्रिशूळ उगारलेल्या स्थितीत दिसते. तिचा वाघ बैलाच्या पाठीवर उभा आहे आणि त्या बैलाचे तिने छाटलेले मुंडके बाजूलाच पडलेले आहे. तिच्या हातांत आसुड, तलवार, ढाल, त्रिशूळ, गदा, घंटा, धनुष्य अशी विविध अस्त्रे आहेत. ही सर्व अस्त्रे तिने महिषासुरावर रोखलेली आहेत. सर्व देव आकाशातून हे दृश्य पाहताना दिसतात. १७७० ते १७८० दरम्यानच्या एका चित्रातही हे दृश्य आहे. बंगालमध्ये आढळलेल्या एका शिल्पात महिषासुराचा वध अतिशय कलात्मकतेने साकारण्यात आला आहे. कर्नाटकात आढळलेल्या १०व्या शतकातील शिल्पात दुर्गा आसनस्थ दिसते. तिला चार भुजा असून त्यांपैकी एका हातात तलवार आहे. एकोणिसाव्या शतकाच्या मध्यातील एका चित्रात दुर्गेने शुंभ, निशुंभाशी केलेल्या युद्धाचे दृश्य चितारण्यात आले आहे. यातही दुर्गा अष्टभुजा रूपात असून वाघावर स्वार झाली आहे. युद्धातील तीन प्रसंग एकाच चित्रात दर्शवण्यात आले आहेत. महिषासुरवधाच्या चित्रात आणि या चित्रात देवीच्या हाती असलेली अस्त्रे जवळपास सारखीच आहेत. फक्त यात एका चित्रात देवी शंख फुंकताना दिसते. हे चित्र पंजाब हिल्स शैलीतील आहे. याच ‘र्मकडेय पुराणा’त असलेल्या ‘भद्रकाली माहात्म्य’ किंवा ‘दारिका वधम्’ या भागात दारिकासुराचा वध करण्यासाठी देवीने भद्रकालीचे रूप घेतल्याची कथा आहे. त्यावर आधारित चित्रात देवी दारिकासुराचा वध करून त्याच्या पाठीवर उभी राहिलेली दिसते आणि ब्रह्मा, विष्णू आणि शिव तिचे गुणगान करताना दिसतात. १६६०-७०च्या दरम्यानचे हे चित्र बासोहली शैलीतील आहे. अष्टलक्ष्मींपैकी एक असलेली गजलक्ष्मी देशात विविध शिल्पांत आणि चित्रांत पाहायला मिळते. तंजावर शैलीतील चित्रांत ती कमळावर पद्मासनात बसलेली दिसते. चार भुजा असलेल्या या देवीच्या वरच्या दोन हातांत कमळाची फुले आहेत. दोन्ही बाजूंना हत्ती आहेत. औरंगाबादमधील पितळखोरा येथे आढळलेल्या दुसऱ्या शतकातील शिल्पात गजलक्ष्मी कमळावर आसनस्थ दिसते. तिच्या दोन्ही बाजूंना हत्ती उभे असून ते जलाभिषेक करताना दिसतात. गुजरातमध्ये आढळलेल्या बाराव्या शतकातील शिल्पात मात्र तिने वरील दोन हातांमध्येच हत्ती पेललेले दिसतात. तिसऱ्या शतकातील नाण्यावर आढळलेली गजलक्ष्मीची प्रतिमा सध्या उपलब्ध असलेल्या प्रतिमांपैकी सर्वात जुनी प्रतिमा आहे. कोकण आणि गोव्यात ही देवी गजान्तलक्ष्मी, भाऊका, केळबाई या नावांनी ओळखली जाते. ही समृद्धीची देवता आहे. तिच्या दोन्ही बाजूंना असलेल्या हत्तींच्या सोंडेतून जलाभिषेक होताना दिसतो. त्यामुळे काही भागांत तिची पर्जन्यदेवता म्हणूनही आराधना केली जाते. काळाच्या विविध टप्प्यांत मौखिक परंपरा, लिखित साहित्यातून देवीची विविध रूपे भक्तांसमोर येत राहिली. संपत्ती, समृद्धी, विद्या, वंशवृद्धी, पर्जन्य, दुष्ट शक्तींपासून रक्षण अशा विविध उद्देशांनी कित्येक शतके शक्तीच्या या रूपांची पूजा केली गेली. त्याचे प्रतिबिंब विविध कलांतून उमटत राहिले. देवीची रूपे कलात्मक स्वरूपात मांडून अनेक अनामिक कलाकारांनी कलेचा इतिहास समृद्ध केला आहे. (छायाचित्र सौजन्य : विकीपीडिया)
