Why Books Are Usually In Rectangular Shape?: पुस्तकं युगानुयुगे आपल्या पाठीशी उभी राहिली आहेत. अ आ ई पासून ते अगदी वेगवेगळ्या प्रकारे विचार करायला आपल्याला पुस्तकाने शिकवलं. कल्पनाशक्ती आणि शिकण्याचं कामही पुस्तकाने केलं. पुस्तकांच्या दुकानात किंवा वाचनालयात गेलो की विविध आकाराची, विविध मापाची पुस्तके बघायला मिळतात. खरे बघायला गेलो तर सर्वसाधारणपणे पुस्तके चौरस वा आयताकृती असतात. पुस्तके चौरस किंवा इतर आकाराऐवजी प्रामुख्याने आयताकृती का असतात? असा प्रश्न तुम्हालाही कधीतरी पडला असेल.. तर चला याचं उत्तर जाणून घेऊयात.
कसे ठरवीत असतील पुस्तकांचे आकार किंवा मापे? हे जाणून घेण्यासाठी पुस्तकांची छपाई कशी होते हे समजणे आवश्यक आहे. आपण पुस्तक वाचतो त्या क्रमाने पुस्तकाची पाने छापली जात नाहीत. एका मोठ्या कागदावर मजकूर दोन्ही बाजूंवर छापला जातो. नंतर त्या कागदाच्या घड्या घालून अपेक्षित पानांचे संच तयार केले जातात. उदा. कागदाची एक घडी घातली तर पुस्तकाची दोन पाने किंवा चार पृष्ठे तयार होतील. असे पूर्ण मजकुराचे संच तयार झाले की, त्यांची एकत्र क्रमानुसार बांधणी केल्यावर मोठ्या आकाराचे पुस्तक तयार होईल. या आकाराला फोलियो असे म्हणतात. कागदाच्या दोन घड्या घातल्या तर पुस्तकाची चार पाने किंवा आठ पाने तयार होतील. या आकाराला मूळ कागद चार समान भागांत विभागत असल्यामुळे ‘क्वाटरे’ म्हणतात. आणखी तिसरी घडी घातली तर त्याच कागदापासून पुस्तकाची आठ पाने किंवा सोळा पाने तयार होतील. या आकाराला ‘ऑक्टेवो’ या नावाने संबोधिले जाते. यावरून लक्षात येते की, पुस्तकाचा आकार हा मूळ वापरलेल्या कागदाच्या आकारावरून ठरत असतो.
प्राचीन पुस्तके सगळीच आयताकृती नसायची. पूर्वी, जेव्हा पॅपिरस म्हणजेच लिहिण्यासाठी किंवा चित्रे काढण्यासाठी वापरला जाणारा कागद हे लेखनासाठी मुख्य साहित्य होते, तेव्हा पुस्तके खरोखर चौरस होती. मात्र, त्यानंतर जेव्हा चर्मपत्र चित्रात आले तेव्हा गोष्टी बदलल्या. चर्मपत्र, जे प्राण्यांच्या त्वचेपासून बनवले गेले होते. तेव्हा याचा आकार आयताकृती झाला आणि नंतर बुकमेकिंगमधील नवीन ट्रेंडची सुरुवात झाली. जसजसा काळ निघून गेला, तसतसे चर्मपत्र हे लेखनासाठी पसंतीचे साहित्य बनले आणि दुमडलेल्या पानांचा आयताकृती आकार बुकमेकिंगमध्ये रूढ झाला. लोकांना या स्वरूपाची सवय झाली आणि सर्व पुस्तके आयताकृतीमध्येच छापू लागली.
वेगवेगळे आकार वापरून पाहण्याऐवजी आयताकृती आकारात पुस्तके का अडकली आहेत, असा प्रश्न तुम्हाला पडला असेल. याचे साधे उत्तर असे आहे की, लोक बदलाला विरोध करतात. आयताकृती पानांमुळे आलेली ओळख आणि वाचनाची सहजता, आपल्या सवयींसह, आयताकृती पुस्तकं आजही आपल्याला दिसतात.
पुस्तके आयताकृती आकारात का असतात याची इतर कारणे
१. उत्तम वाचनाचा अनुभव : आयताकृती पानांमध्ये साधारणपणे प्रति ओळीत १० ते १५ शब्द असतात, त्यामुळे वाचणे सोपे होते आणि डोळ्यांवरील ताण कमी होतो. हे लेआउट लक्ष वेधून घेते, त्यामुळे वाचन अधिक आनंददायक बनवते.
२. सुलभ बाइंडिंग : आयताकृती पृष्ठे बाइंडिंग करणे सोपे आहे, विशेषत: ७००-१००० पृष्ठे किंवा त्याहून अधिक जाड पुस्तकांसाठी. आयताकृती आकारामुळे संरचनात्मक स्थिर राहते, त्यामुळे पुस्तक आयुष्यभर टिकाऊ राहते.
३. आरामदायी डिझाईन : आयताकृती पुस्तके ठेवण्यासाठी आणि वाचण्यासाठी सोयीस्करपणे डिझाईन केलेली आहेत. वाढवलेला आकार एका हाताने पकडणे सोपे होते, तसेच वाचन आपल्यासाठी अधिक सोयीस्कर आणि आरामदायक बनवते.
हेही वाचा >> काय गाव आहे राव! जेव्हा पाहावं तेव्हा लोकं झोपलेलीच; कारण वाचून बसेल धक्का!
पुस्तकांचा आयताकृती आकार त्याच्या व्यावहारिक फायद्यांसाठी कालांतराने मजबूत झाला आहे. इतर आकार छान दिसू शकतात किंवा नवीन वाटू शकतात, पण आयत हे योग्य आहे, कारण ते कार्यशील, वाचण्यास सोपे आणि व्यावहारिक आहे.
