आपल्यापैकी अनेकांनी आत्तापर्यंत करोना प्रतिबंधक लस टोचून घेतली असेल. सर्वांनाच दंडावर ही लस टोचली गेली. पण दंडावरच का? इतर कोणत्या जागी का नाही? असा प्रश्न तुम्हालाही पडलाच असेल ना? याच प्रश्नाचं उत्तर या लेखातून आपल्याला मिळणार आहे. तज्ञांच्या मते, याचे कारण असे आहे की कोविड -१९ लसींसह बहुतेक लसी जेव्हा डेल्टॉइड नावाच्या वरच्या हाताच्या स्नायूमध्ये इंट्रामस्क्युलर मार्गाने इंजेक्शन दिल्या जातात तेव्हा सर्वात प्रभावी असतात. लस सामान्यतः स्नायूंमध्ये का दिली जाते याची अनेक कारणं आहेत, परंतु सर्वात महत्त्वाचं कारण म्हणजे स्नायूंना भरपूर रक्तपुरवठा नेटवर्क असतो, याचा अर्थ असा होतो की अँटिजेन वाहून नेणारी लस त्यात टोचली जाते आणि स्नायूतल्या रक्तवाहिन्यांद्वारे अँटिजेन शरीरभर पसरतात. हे अँटिजेन नंतर डेंड्रिटिक पेशी नावाच्या रोगप्रतिकारक पेशींद्वारे निवडले जातात जे त्यांच्या पृष्ठभागावर रोगप्रतिकारक प्रणालीच्या इतर पेशींना अँटिजेन दाखवून कार्य करतात. अँटिजेन हे डेंड्रिटिक पेशींद्वारे लिम्फॅटिक द्रवाद्वारे लिम्फ नोडमध्ये नेले जाते. स्नायूंना रक्तपुरवठ्याद्वारे एक संरक्षणात्मक यंत्रणा मिळते, याचा अर्थ असा होतो की अॅल्युमिनियम क्षारांसारख्या लसीमध्ये असलेल्या घटकांमुळे गंभीर रिएक्शन्स उमटत नाहीत. त्यामुळे लस देण्यासाठी इंट्रामस्क्युलर मार्गाचा वापर केला जातो. त्वचेखालील ऊती किंवा त्वचेप्रमाणेच, स्नायूंमध्ये कमी वेदना रिसेप्टर्स असतात ज्याद्वारे इंट्रामस्क्युलर इंजेक्शन त्वचेखालील किंवा इंट्राडर्मल इंजेक्शनइतके दुखत नाही. काही लसींमध्ये जसे रेबीजच्या बाबतीत, लस दंडावर दिल्याने रोगप्रतिकारक प्रतिक्रिया उत्तेजित करण्याची ऊती किंवा पेशींची क्षमता वाढते. बर्‍याच अभ्यासांमध्ये असे आढळून आलं आहे की बहुतेक प्रौढांमध्ये (स्त्री आणि पुरुष) स्नायू आणि त्वचेमधील थर डेल्टॉइड स्नायूभोवती सर्वात पातळ असतो. लस थेट शिरेत का देता येत नाही? असं न करण्याचं कारण म्हणजे ‘डेपो इफेक्ट’बद्दल जाणून घेणे करणे किंवा दीर्घ परिणामकारकतेसाठी औषध हळूहळू सोडणे. इंट्राव्हेनस इंजेक्ट केल्यावर, लस त्वरीत रक्ताभिसरणात शोषली जाते तर इंट्रामस्क्युलर पद्धतीमुळे लस शोषण्यास थोडा वेळ लागतो. स्मॉलपॉक्सची सर्वात जुनी लस त्वचेच्या स्कारिफिकेशनद्वारे दिली गेली होती, मात्र, कालांतराने डॉक्टरांना त्वचेखालील मार्ग, इंट्राडर्मल मार्ग, तोंडी लस देणे, अनुनासिक मार्ग आणि इंट्रामस्क्युलर मार्ग यांचा समावेश असलेले इतर मार्ग सापडले.
