३ मे रोजी चारधाम यात्रा सुरू झाल्यापासून उत्तराखंडमध्ये केदारनाथ, गंगोत्री आणि यमुनोत्री धामला भेट देणाऱ्या सुमारे २३ यात्रेकरूंचा मृत्यू झाला आहे. करोना विषाणूच्या साथीमुळे दोन वर्षांनंतर चारधाम यात्रा पूर्ण क्षमतेने संपन्न होत आहे. केदारनाथ, बद्रीनाथ, गंगोत्री आणि यमुनोत्री धाममध्ये क्षमतेपेक्षा दुपटीहून अधिक भाविक दर्शनासाठी येत आहेत. प्रवासाच्या मार्गावर आरोग्य सेवेसाठी डॉक्टर, पॅरामेडिकल पथके तैनात आहेत. प्रवासी मार्गावरील वैद्यकीय युनिटमध्ये डॉक्टरांसह औषधे, रुग्णवाहिका यांचीही व्यवस्था करण्यात आली आहे. तरीही यात्रेकरुंना मोठ्या अडचणींचा सामना करावा लागत आहे. चार धाम यात्रा सुरू झाल्यापासून, मार्गात कमीतकमी २३ यात्रेकरूंचा मुख्यत्वे हृदयविकाराचा झटका, उच्च रक्तदाब किंवा हृदयाशी संबंधित इतर समस्यांमुळे मृत्यू झाला आहे. राज्याच्या आरोग्य विभागाच्या आकडेवारीनुसार, यमुनोत्रीला जाताना १० यात्रेकरू, केदारनाथला जाताना सहा, गंगोत्रीला तीन आणि बद्रीनाथला जाताना एकाचा मृत्यू झाला. मृत्युमुखी पडलेल्यांपैकी बहुसंख्य लोक ६० वर्षांपेक्षा जास्त वयाचे होते. तसेच हृदयाशी संबंधित समस्यांनी ग्रस्त होते आणि १०,००० फूट ते १२,००० फूट उंचीच्या उंचीवर असलेल्या देवस्थानांमध्ये जाण्यासाठी त्यांना अडचणींचा सामना करावा लागला. २०१९ मध्ये, सुमारे ३८ लाख यात्रेकरूंनी यात्रा केली आणि ९० हून अधिक यात्रेकरू मरण पावले. २०१७ आणि २०१८ मध्ये अनुक्रमे ११२ आणि १०२ यात्रेकरूंचा मृत्यू झाला. दरम्यान, यावर्षी ३ लाखांहून अधिक भाविकांनी चारधामचे दर्शन घेतले आहे. चारधाम यात्रेतील भूभाग किती खडतर आहे? उत्तराखंडमधील चार धाम यात्रेवरील चार पवित्र तीर्थक्षेत्रे हिमालयाच्या प्रदेशात उंचावर वसलेली आहेत. अचानक कमी तापमान, कमी आर्द्रता, अतिनील किरणे वाढणे, हवेचा कमी दाब आणि कमी ऑक्सिजनची पातळी यामुळे यात्रेकरु प्रभावित होतात. उत्तरकाशी जिल्ह्यातील यमुनोत्री आणि गंगोत्री, रुद्रप्रयागमधील केदारनाथ आणि चमोलीमधील बद्रीनाथ ही तीर्थक्षेत्रे आहेत. केदारनाथ हे सुमारे ११,७०० फूट उंचावर आहे, तर गंगोत्री सर्वात कमी सुमारे १०,२०० फूट आहे. उंचावरील ट्रेक आणि बदलत्या हवामानामुळे माउंटन सिकनेस होण्याची शक्यता जास्त आहे. आयआयटी वाराणसीचा अभियांत्रिकीचा विद्यार्थी प्रखर पांडे, याने नुकताच केदारनाथ ट्रेक पूर्ण केला. त्याने सांगितले की, १६ किमीच्या ट्रेकवर भाविकांची प्रचंड गर्दी असते. केदारनाथ ट्रेक हा भारतातील सर्वात धोकादायक ट्रेक मानला जातो. “केदारनाथला जाण्यासाठी लोक त्यांची वाहने सोनप्रयाग येथे लावतात. तेथून, भाविकांना गौरीकुंडला (सुमारे ८ किमी) नेण्यासाठी सरकारी वाहने आहेत परंतु ही वाहने मर्यादित असल्याने बहुतेक लोक पायी जाण्याचा पर्याय निवडतात. १६ किमीचा ट्रेक तिथून सुरू होतो. गल्ल्या अरुंद आहेत आणि काही वेळा घोड्यांवरून जाताना लोकांना त्रास होतो. शॉर्टकट उंचीवर असल्याने त्याचा शरीरावर खूप मोठा परिणाम होतो. शेवटच्या ८-१० किमीमध्ये, ऑक्सिजनची पातळी आणि तापमान अचानक कमी होते. जर तुमचे शरीर त्यासाठी तयार नसेल तर ते प्राणघातक ठरू शकते,” असे प्रखर म्हणाला. यातील जोखीम समजून घेण्यासाठी, उंचीचे प्रदेश किती वेगळे आहेत हे समजून घेणे आवश्यक आहे. आपण श्वास घेत असलेल्या हवेमध्ये नायट्रोजन (७८ टक्के) आणि ऑक्सिजन (२१ टक्के) मोठ्या प्रमाणात विविध रेणू असतात. हवेची ही रचना जमिनीच्या पातळीवर स्थिर राहते. मात्र उंचीच्या वाढीसह, ऑक्सिजनचा आंशिक दाब किंवा दिलेल्या हवेतील ऑक्सिजन रेणूंची संख्या बदलते. जास्त उंचीवर, कमी हवेच्या दाबामुळे ऑक्सिजनचे रेणू आणखी वेगळे असतात जे त्यांना जवळ ढकलतात. याचा अर्थ, आपण जितकी हवा घेतो तितक्याच प्रमाणात ऑक्सिजनचे रेणू कमी असतात. याचा शरीरावर कसा परिणाम होतो? कमी ऑक्सिजनच्या संपर्कात असताना, आपले शरीर प्रतिसाद देते आणि ऑक्सिजनचे सेवन वाढवण्याच्या प्रयत्नात आपण अधिक हवेत श्वास घेण्याचा प्रयत्न करू लागतो. संपूर्ण रक्ताभिसरण प्रणालीमध्ये अजूनही कमी ऑक्सिजन असतो आणि आपल्या स्नायूंमध्ये कमी ऑक्सिजन पोहोचतो. कमी आर्द्रतेमुळे, उंचीच्या संपर्कात आल्यानंतर पहिल्या काही तासांत, पाण्याची कमी देखील वाढते, परिणामी निर्जलीकरण होते. काही काळानंतर, आपले शरीर कमी-ऑक्सिजन पातळीशी जुळवून घेण्यास सुरुवात करते आणि रक्तवाहिन्या आणि स्नायूंच्या प्रमाणात हिमोग्लोबिनची पातळी वाढते. इंडियन मेडिकल असोसिएशनचे (आयएमए) राज्य सचिव अजय खन्ना यांनी इंडियन एक्स्प्रेसला की, “कमी ऑक्सिजन आणि जास्त उंचीचा परिणाम वयानुसार बदलतो आणि त्याची लक्षणे देखील व्यक्तीनुसार भिन्न असतात. कमी ऑक्सिजनचा वृद्ध लोकांवर गंभीर परिणाम होतो. हृदयाच्या स्नायूंना रक्तपुरवठा करणाऱ्या धमन्या वयाच्या २५ व्या वर्षानंतर कमकुवत होऊ लागतात. यामुळे वृद्धांसाठी धोका वाढतो, कारण रक्तवाहिन्यांमध्ये अडथळा निर्माण होतो.” जर ती व्यक्ती मधुमेही असेल तर ती व्यक्ती लॅक्टिक ऍसिडोसिसमुळे मरू शकते. बहुतेक मृत्यू हृदय व रक्तवाहिन्यासंबंधी श्वसनक्रिया बंद पडल्यामुळे होतात. हे मुख्यतः जेव्हा हृदयाची प्रणाली बिघडते तेव्हा उद्भवते. हृदयाची लय अत्यंत मंद झाल्यामुळे काहींना ह्रदयाचा झटका देखील येतो. “तापमानात अचानक झालेल्या बदलामुळे धमन्यांच्या आकुंचनमुळे समस्या वाढतात. त्यामुळे शरीरातील रक्तपुरवठा कमी होतो. अशा स्थितीत जेव्हा आपण शारीरिक क्रिया करतो तेव्हा त्याचा शरीरावर आणखी परिणाम होतो. आणखी एक गैरसमज आहे, की क्रीडापटूंसाठी ते सोपे आहे. जे लोक नियमितपणे जिममध्ये जातात त्यांना दैनंदिन चयापचय प्रक्रियेसाठी अधिक ऑक्सिजनची आवश्यकता असते. जर एखाद्या व्यक्तीला हायपरथायरॉईडीझम असेल आ तर ती व्यक्ती सहजपणे याला बळी पडेल,” असे खन्ना म्हणाले. कोणती खबरदारी घेतली जाऊ शकते? यात्रेचे नियोजन करण्यापूर्वी सर्वात महत्त्वाची पायरी म्हणजे वैद्यकीय चाचणी घेणे आणि सर्व आवश्यक औषधे जवळ ठेवणे. वृद्ध असलेल्या आणि कोविड-१९ मधून बरे झालेल्यांनी यात्रा करणे टाळावे किंवा किमान पुढे ढकलले पाहिजे. यात्रेला निघालेल्यांनी ट्रेकमध्ये एक दिवस विश्रांती घेण्याची खात्री करावी. सर्वसाधारणपणे, नियम असा असावा की, शरीराला कमी ऑक्सिजन पातळीशी जुळवून घेण्यासाठी दररोज ८००-१००० मीटरपेक्षा जास्त उंचीच्या वर जाऊ नये. ज्यांना हृदयविकार, श्वसनाचे आजार, मधुमेह आणि उच्च रक्तदाबाचा त्रास आहे त्यांनी अधिक सावध राहावे. डोकेदुखी, मळमळ, हृदयाचे ठोके वाढणे, उलट्या होणे, हातपाय आणि ओठ काळे होणे, थकवा येणे किंवा श्वासोच्छवासात समस्या किंवा खोकला यासारखी लक्षणे आढळल्यास त्वरित वैद्यकीय मदत घ्यावी. सरकारी दाव्यानुसार, मृत्यू झालेल्या २३ लोकांपैकी कोणालाही वेळेत रुग्णालयात नेण्यात आले नाही. यात्रा सुरू करण्यापूर्वी, भाविकांनी उबदार कपडे घेऊन जाण्याची खात्री करावी आणि दिवसा सनस्क्रीन (SPF ५०) वापरावे. सनग्लासेसचाही वापर करावा. नियमित पाणी पिणे आणि अन्नाचे सेवन करणे अनिवार्य आहे. तटस्थ ऊर्जा संतुलन राखण्यासाठी आपल्याला वाटते त्यापेक्षा जास्त खाणे आवश्यक आहे. धुम्रपान आणि तेलकट अन्न टाळावे. राज्याच्या आकडेवारीनुसार, जिल्ह्यातील सर्व यात्रेकरूंचा मृत्यू पायी प्रवास करणाऱ्या भाविकांचा आहे. “या ट्रेकिंग मार्गांवर उंची आहे आणि जेव्हा लोक चालत राहतात तेव्हा त्यांना ऑक्सिजनची पातळी अचानक कमी झाल्याची जाणीव होत नाही. पुरेशी विश्रांती न घेता लोक फिरत राहतात आणि नंतर चक्कर आल्याची तक्रार करतात. म्हणूनच प्रत्येक काही किलोमीटरच्या ट्रेकनंतर योग्य विश्रांतीची गरज आहे,” डॉ के एस चौहान, यांनी सांगितले.
