महाकुंभ मेळ्यात बांधण्यात आलेल्या पोंटून पूलाचा इतिहास काय? त्याला अभियांत्रिकीचा चमत्कार का मानले जाते?

महाकुंभमधील आधुनिक ‘पीपे का पूल’

‘पोंटून ब्रिज’ पाण्यावर तरंगतो आणि त्याला पोंटून नावाच्या मोठ्या, पोकळ कंटेनरने आधार दिला जातो. महाकुंभ नगरी प्रयागराजमध्ये याला ‘पीपे का पूल’ म्हणतात. कुंभमेळ्यातील धार्मिक विधींमध्ये अखंडपणे प्रवेश करून लाखो भाविकांना एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी जाण्याची सुविधा देणारे विशाल पोंटून पूल बांधण्यासाठी जबाबदार असलेल्या अधिकाऱ्यांशी ‘न्यूज १८’ या वृत्तसंस्थेने संवाद साधला. जवळपास १,००० वाहने, रथ आणि प्राणी यांच्या ताफ्यासह सर्व १३ आखाड्यांची भव्य मिरवणूक या पुलांवर गेली. “पोंटून पूल हा खरोखरच महाकुंभाचा अविभाज्य भाग आहे. या पोंटून पुलांची देखभाल करण्यासाठी आम्ही २४ तास काम करत आहोत, ज्यांची देखभाल कमी असली तरी त्यांच्यावर २४ तास देखरेखीची गरज आहे,” असे सार्वजनिक बांधकाम विभाग (PWD) अभियंता आलोक कुमार म्हणाले.

हेही वाचा : गोव्याकडे पर्यटकांची पाठ? गोवा सरकार आणि सोशल मीडिया इन्फ्लुएन्सर्समधील वादाचे कारण काय?

महाकुंभात किती पोंटून पूल?

२०२५ च्या महाकुंभ मेळ्यासाठी १५ महिन्यांच्या कालावधीत जवळपास ३० पोंटून पूल बांधण्यात आले. सार्वजनिक बांधकाम विभागाच्या अधिकाऱ्यांनी सांगितले की, ऑगस्ट २०२३ मध्ये विभागाला कुंभ मेळा परिसरात भव्य पोंटून पूल उभारण्याचे काम देण्यात आले होते. “महाकुंभासाठी पोंटून पूल बांधण्याची जबाबदारी आमच्यावर सोपवण्यात आली होती. या प्रचंड कार्यासाठी अवघ्या १५ महिन्यांत २,२१३ पोंटून बांधावे लागले. इतिहासातील ही अभूतपूर्व अशी संख्या आहे. १,००० हून अधिक कामगार, अभियंते आणि अधिकाऱ्यांनी दिवसाचे १४ तास अथक परिश्रम करून या पुलांचे बांधकाम पूर्ण केले. ऑक्टोबर २०२४ पर्यंत आम्ही सर्व पोंटून पूल पूर्ण केले आणि ते निष्पक्ष प्रशासनाकडे सुपूर्द केले,” असे सार्वजनिक बांधकाम विभागाच्या वरिष्ठ अधिकाऱ्यांनी सांगितले.

पोंटून पूल कसे बांधले जातात?

३० पोंटून पूल महाकुंभ क्षेत्राच्या विविध भागांना जोडतात. गंगा नदीवर पसरलेले हे पूल भाविकांच्या व्यवस्थेच्या दृष्टीने तीर्थक्षेत्रात वावरणे अधिक सोपे करतात. पीडब्ल्यूडी अभियंता आलोक कुमार म्हणाले, “मेळा संपल्यानंतर पूल पाडून ते साठवले जातात.” हे भाग प्रयागराज, कनिहार, त्रिवेणीपुरम व परेड ग्राऊंडजवळील सरायनायत येथे नियोजित ठिकाणी साठवले जातील. तर काही भाग उत्तर प्रदेशातील इतर जिल्ह्यांना तात्पुरत्या पुलाच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी वाटून दिले जातील.

जाड लोखंडी पत्रे वापरून पोंटून पूल बांधल्यानंतर ते क्रेनद्वारे वाहून नदीत उतरवले जातात. पोंटून पुलांचे बांधकाम आणि देखभाल करणाऱ्या अधिकाऱ्यांनी ‘न्यूज १८’ला सांगितले की, कामगार वर गर्डर लावतात, त्यांना नट आणि बोल्टद्वारे सुरक्षित करतात आणि हायड्रॉलिक मशीनच्या साह्याने पोंटून नदीत ढकलतात. पुलाचा डेक लाकडी फळी, चिकणमाती आणि वाळूने बांधलेला आहे; तर मजबूत लोखंडी कोन आणि तारा अतिरिक्त स्थिरता प्रदान करतात. पृष्ठभाग पूर्ण करण्यासाठी चेकर्ड मेटल प्लेट्स स्थापित केल्या जातात. ते म्हणाले की, पोंटूनचा आकार बोटीएवढा मोठा आहे आणि लक्षणीय वजन असतानाही ते सुरक्षित व स्थिर राहतात.

‘पोंटून’ पाण्यावर कसे तरंगतात?

कुमार म्हणाले, “हे साधे भौतिकशास्त्र आहे, जे या जड लोखंडाच्या कॅप्सूलला तरंगत ठेवते.” हे आर्किमिडीजच्या तत्त्वावर आधारित आहे; ज्यामध्ये असे म्हटले आहे की, द्रवपदार्थात बुडालेल्या वस्तूवर उत्सर्जित होणारी उर्ध्वगामी शक्ती विस्थापित केलेल्या द्रवाच्या वजनाइतकी असते. आर्किमिडीजने तयार केलेला द्रव यांत्रिकींचा हा मूलभूत नियम सुनिश्चित करतो की, पोकळ लोखंडी पोंटून अनेक टन वजन असूनही पाण्यात बुडत नाही. अधिकाऱ्याने सांगितले की, प्रत्येक पोंटून पूल पाच टन वजन उचलू शकतो. हा भार ओलांडल्यास संरचना बुडण्याचा किंवा तुटण्याचा धोका असतो. ते पुढे म्हणाले, “पुलांचे वजन समान रीतीने वितरित व्हावे यावे या दृष्टीने काळजीपूर्वक तयार करण्यात आले आहेत आणि कोणत्याही एका विभागावर जास्त ताण पडू नये म्हणून गर्दीची हालचाल काळजीपूर्वक व्यवस्थापित केली जाते.” महाकुंभातील ३० पोंटून पूल १७.३१ कोटी रुपये खर्चून बांधण्यात आले आहेत. नागवासुकी मंदिर ते झुशी पुलाचे सर्वाधिक बजेट १.१३ कोटी रुपये होते; तर गंगेश्वर आणि भारद्वाज सारख्या इतर ठिकाणच्या पुलांना ५० ते ८९ लाख रुपये खर्च झाल्याचे अधिकाऱ्यांचे मत आहे.

भारतातील पोंटून पुलांचा इतिहास

पहिला पोंटून पूल सुमारे २,५०० वर्षांपूर्वी बांधण्यात आला होता, जो प्राचीन अभियांत्रिकीचे प्रदर्शन करतो. अधिकाऱ्यांनी सांगितले की, भारतातील पहिला पोंटून पूल ऑक्टोबर १८७४ मध्ये वाहतुकीसाठी खुला करण्यात आला होता, तो हुगळी नदीच्या पलीकडे हावडा आणि कोलकाता यांना जोडला गेला होता. सर ब्रॅडफोर्ड लेस्ली यांनी डिझाइन केलेला हा पूल इमारती लाकूड वापरून बांधण्यात आला होता आणि तो भारतात जोडण्यासाठी पाठवण्यापूर्वी इंग्लंडमध्ये काही काळासाठी बांधण्यात आला होता. दुर्दैवाने त्याच वर्षी चक्रीवादळामुळे त्याचे नुकसान झाले. असे असूनही, पूल कार्यरत राहिला आणि १८७९ मध्ये तो विद्युत दिव्यांनीदेखील प्रकाशित झाला. नदीतील वाहतूक सुरळीतपणे चालू राहावी यासाठी पुलामध्ये वेळोवेळी आवश्यक ती सुधारणा केली गेली.

हेही वाचा : चंद्राचा समावेश धोक्यातल्या वारसास्थळांच्या यादीत? काय झालंय नेमकं?

परंतु, वाढती रहदारी आणि कठोर हवामान यांमुळे १९४३ मध्ये तो बंद करण्यात आला आणि त्याची जागा प्रतिष्ठित हावडा ब्रिजने घेतली. नवीन पूल जास्त रहदारीचे प्रमाण हाताळण्यासाठी आणि प्रदेशातील खडबडीत हवामानाचा सामना करण्यासाठी बांधण्यात आला होता. चीनमध्ये तात्पुरते पोंटून पूल प्रथम झोऊ राजवंश (११ शतक इसवी सनपूर्व) दरम्यान वापरण्यात आले होते. कायमस्वरूपी आवृत्त्या किन राजवंश अंतर्गत विकसित झाल्या होत्या. पर्शियामध्ये अभियंत्यांनी ग्रीसमध्ये झेरक्सस १ च्या लष्करी मोहिमेला मदत करण्यासाठी ४८० इसवी सनपूर्वमध्ये हेलेस्पॉन्ट ओलांडून प्रसिद्ध पोंटून पूल बांधले.