History of Brahmi Script:आपण ध्वनीचा वापर करून संवाद साधतो, तेव्हा त्याला बोलणे (speech) म्हणतात आणि जेव्हा आपण लेखनाद्वारे संवाद साधतो, तेव्हा त्याला लिपी (script) म्हणतात. जगात विविध प्रकारच्या लिपी अस्तित्वात आहेत. त्या इमोजीसारख्या आहेत का?, त्यात अक्षरे आहेत का?, त्यात व्यंजन आणि स्वर यांचा समावेश असतो का?, ही लेखनशैली कुठून कुठल्या दिशेने लिहिली जाते?
मेसोपोटेमियातील प्राचीन सुमेरियन लोकांनी इ.स.पू. ३३०० च्या सुमारास लेखन कलेचा शोध लावला. त्यांनी ‘क्युनिफॉर्म’ नावाच्या लिपीचा वापर केला होता.
ही लिपी ओल्या मातीच्या पट्ट्यांवर (wedge) वेज-आकाराच्या खुणा दाबून लिहिली जात असे.
सुरुवातीला हे लेखन चित्रलिपीच्या (चित्र किंवा इमोजीसारखे) स्वरूपात होते. त्यानंतर इजिप्शियन हायरोग्लिफ्स (पवित्र लेखन) अस्तित्त्वात आले.
ही देखील चित्रलिपीच होती. त्यानंतर चिनी लेखन विकसित झाले, ती सुद्धा चित्रलिपीच होती. या सर्व लिपी सुरुवातीला वरून खाली अशा पद्धतीने लिहिल्या जात होत्या. नंतर इजिप्शियन लिपी दोन्ही दिशांनी लिहिता येऊ लागली. मात्र, क्युनिफॉर्म लेखन डावीकडून उजवीकडे लिहिले जात असे.
सुमारे इ.स.पू. २८०० मध्ये क्युनिफॉर्म लिपीचा उपयोग (ध्वनी-आधारित) अक्षरांसाठी (सिलॅबरी) केला जाऊ लागला. कारण मूळ चित्रलिपीमध्ये मर्यादित शब्दच लिहिता येत होते. ही क्युनिफॉर्म लिपी अनेक भाषांसाठी वापरण्यात आली. असिरिया, बाबिलोनिया व पर्शियाचे राजेही ती वापरत होते.
हडप्पा संस्कृतीतील लोक सुमेरियन लोकांशी व्यापार करत होते. परंतु, त्यांनी क्युनिफॉर्म लिपी स्वीकारली नाही. हडप्पा लिपी कदाचित इमोजीप्रमाणे प्रतिकात्मक (किंवा चित्रलिपी) होती, असे काही तज्ज्ञ मानतात.
तरीही काही विद्वानांमध्ये याबाबत मतभेद आहेत. या लिपीचा उपयोग सीलवर डावीकडून उजवीकडे असा केलेला दिसतो. कारण डावीकडे चिन्हे एकत्र दाटलेली असतात. परंतु, त्या सीलवरचे ठसे वाचताना ते उजवीकडून डावीकडे वाचले जात होते. गाय शेत नांगरते त्याप्रमाणे कधी कधी ही लिपी आधी डावीकडून उजवीकडे, मग उजवीकडून डावीकडे अशी कोरली जात असे. अशा प्रकारच्या लेखनपद्धतीला ‘बूस्ट्रोफेडोन’ असे म्हणतात.
अक्षरे आणि स्वर कोणी शोधले?
सुमारे इ.स.पू. १२०० च्या सुमारास फिनिशियन लोकांनी (सध्याच्या लेबेनॉन आणि इस्रायल प्रदेशातील) अक्षरांचा शोध लावला.
मात्र, त्यांनी केवळ व्यंजनं (consonants) तयार केली होती. फक्त व्यंजन असलेली लिपी ‘अबजद’ (abjad) म्हणून ओळखली जाते. या लिपीतून पुढे हिब्रू आणि अरमेक लिपी तयार झाली आणि त्यानंतर अरबी आणि पर्शियन लिपी विकसित झाल्या. या लिपी डावीकडून उजवीकडे लिहिल्या जातात. कारण त्या प्रथम खडकावर छिन्नी आणि हातोड्याच्या साहाय्याने कोरण्यात येत असत.
सुमारे इ.स.पू. ८०० मध्ये ग्रीक लोकांनी स्वरांचा शोध लावला. त्यांनी क्युनिफॉर्म लिपीसारखे लेखन उजवीकडून डावीकडे (left to right) केले. हे लेखन भारतात सुमारे इ.स.पू. ३२६ मध्ये अलेक्झांडरच्या आक्रमणाच्या काळात पोहोचले.
स्वर हे तोंड आणि स्वरयंत्र पूर्णपणे उघडून तयार होतात, तर व्यंजन हे ओठ आणि स्वरयंत्र बंद करून उच्चारले जातात. अक्षरमाला म्हणजे व्यंजन आणि स्वर यांचा संयोग असतो.
उदाहरणार्थ, इंग्रजी लिपीत २१ व्यंजन आणि ५ स्वर ‘A, E, I, O आणि U’ आहेत. नागरी लिपीत ३४ व्यंजन आणि १४ स्वर आहेत. मात्र, ही संख्या स्थिर नाही; ती भाषेनुसार बदलते. (याचा अर्थ असा की, भाषा ही सांस्कृतिक प्रभावांमुळे घडते, ती सर्व माणसांकडे असते आणि तिचे काही प्रमाणात जनुकीय (genetic) मूळ असण्याची शक्यता आहे.)
प्राचीन भारतीय लिपी किंवा ब्राह्मी लिपीची खासियत काय आहे?
ब्राह्मी लिपीची खास वैशिष्ट्ये म्हणजे ती ‘अबुगिडा’ प्रकारात मोडते. जी पूर्ण वर्णमाला (जिथे स्वर आणि व्यंजन स्वतंत्र असतात) आणि ‘सिलॅबरी’ (जिथे स्वर व व्यंजन एकत्र असतात) यांच्यामधील स्वरूप आहे. ब्राह्मी लिपीत स्वर हे वर्तुळाकार पद्धतीने मांडले जातात. म्हणजे मूळ व्यंजनाच्या वर, खाली, आधी किंवा नंतर येतात. ही रचना तिला इतर लिपींहून वेगळी आणि वैशिष्ट्यपूर्ण ठरवते.
ही लिपी सम्राट अशोकाच्या शिलालेखांमध्ये (इ.स.पू. २५०) सापडली, तेव्हा १९ व्या शतकातील संशोधकांनी तिला “पिन-मॅन” लिपी असे नाव दिले होते. नंतर इ.स. ३०० च्या सुमारास लिहिलेल्या बौद्ध ग्रंथ ललितविस्तर सूत्रमध्ये, बुद्धांना विद्यार्थी अवस्थेत अनेक लिपी शिकवण्यात आल्या होत्या, असे नमूद आहे. त्यामध्ये सर्वात पहिले नाव ब्राह्मीचे होते.
ब्राह्मी हे नाव हिंदू धर्मातील ब्रह्मा या सृष्टीकर्त्या देवाशी जोडले गेले असल्याने, संशोधकांनी मौर्यकालीन लिपीला ‘ब्राह्मी लिपी’ असे नाव दिले. विशेष म्हणजे, दिगंबर जैन परंपरेनुसार, पहिल्या तीर्थंकर ऋषभदेव यांनी आपल्या मुलीला लेखनशिक्षण दिले होते आणि तिचे नाव ‘ब्राह्मी’ होते. ही माहिती आदिपुराण या इ.स. ९०० मध्ये लिहिलेल्या ग्रंथातून मिळते.
विषयाशी संबंधित प्रश्न
ब्राह्मी लिपीत स्वरांची रचना तिला वैशिष्ट्यपूर्ण कशी ठरवते?
ब्राह्मी लिपी हिंदू धर्म आणि जैन पौराणिक कथांशी कशी संबंधित आहे?
दिगंबर जैन पौराणिक कथेनुसार ब्राह्मीबद्दल काय सांगितले आहे?
मेसोपोटेमियातील प्राचीन सुमेरियन लोकांनी कोणत्या प्रकारची लिपी तयार केली होती?
हडप्पाकालीन लोक सुमेरियन लोकांशी व्यापार करत होते; तरी त्यांनी क्युनिफॉर्म लिपी स्वीकारली नाही हे स्पष्ट करा?
क्युनिफॉर्म लिपीत इ.स.पू. २८०० च्या सुमारास चित्रलिपीपासून सिलॅबरीमध्ये रूपांतर का झाले?
लेखन भाषेच्या विकासामध्ये फिनिशियन लोकांनी कोणते नवे तंत्र आणले आणि त्यातून हिब्रू व अरमेक लिपी आणि नंतर अरबी व पर्शियन लिपी कशा विकसित झाल्या?
