- डॉ. डिल्लोन डिसुजा, ENT स्पेशालिस्ट, जसलोक हॉस्पिट कोणाला कमी ऐकू येण्याचा किंवा ऐकू न येण्याचा त्रास असेल अशा लोकांना कोक्लेयर इम्प्लांटेशन प्रणाली नवी संजीवनी ठरत आहे. कोक्लेयर इम्प्लांट्स केल्यानंतर श्रवण क्षमता वाढून दैनंदिन जीवनांमध्ये त्यांनाही सामान्य माणसांप्रमाणे ऐकायला येऊ शकते. जाणून घेऊयात कोक्लेयर इम्प्लांटेशन प्रणाली बद्दल. कानाचे अंतर्गत कार्य श्रवणशक्ती कमी झालेल्या मुलांसाठी आणि प्रौढांसाठी कोक्लीयर इम्प्लांट आदर्श आहे. आपल्या कानाच्या आतील बाजूस कोचलीया नामक केसांच्या लहान पेशी असतात, हि पेशी सामान्यतः बाहेरून येणारे ध्वनी स्पंदने उचलतात आणि श्रवण मज्जातंतुद्वारे मेंदूत पाठवतात. कर्णबधीर अवस्थेमध्ये या पेशींचे नुकसान वा बिघाड झालेला पाहायला मिळतो, त्यामुळेच बाहेरचा आवाज श्रवण मज्जातंतूपर्यंत पोहोचू शकत नाही. कोक्लेयर इम्प्लांट खराब झालेल्या या केसांच्या पेशींना वगळत थेट श्रवण तंत्रिकाला सिग्नल पाठवते. ज्या मुलांकडे आणि प्रौढांकडे वैद्यकीय चाचण्यांद्वारे कार्यशील श्रवण तंत्रिका असूनही, त्यांना जर श्रवणयंत्रांनेदेखील ऐकू येत नसेल, तर त्यांच्या कानात खोलवर असलेल्या श्रवण पेशींमध्ये बिघाड झालेला आहे, हे लक्षात घ्यावे. कोक्लेयर इम्प्लांट कसं काम करते ? इम्प्लांट हे एक लहान आणि जटिल इलेक्ट्रॉनिक डिव्हाइस आहे. जे मानवी कानाचे कार्य हाती घेते. हे मेंदूला स्वरनाद समजत असलेल्या विद्युतीय सिग्नलमध्ये ध्वनी रूपांतरित करते. इम्प्लांटमध्ये दोन भाग असतात. बाह्य डिव्हाइस श्रवणयंत्र सारखे दिसते. हे मायक्रोफोनसह ध्वनी कॅप्चर करते, ग्राफिक इक्वलिझर म्युझिक सिस्टम प्रमाणेच आवाजाचे ट्यून करते आणि नंतर आतील कानात शस्त्रक्रियेने रोपण केलेल्या आवाजाला अंतर्गत भागापर्यंत पोचवते. अंतर्गत भागामध्ये त्वचेखालील एक रिसीव्हर / उत्तेजक रोपण केले जाते, जे नंतर कोक्लेयर तंत्रिका (श्रवणांकरिता मज्जातंतू) द्वारे मेंदूपर्यंत आवाज पोहोचवते. यासाठी, ते इलेक्ट्रोड अ‍ॅरे वापरतात, जे शल्यक्रियाने कानाच्या अंतर्गत भागात रोपण केले जाते. इलेक्ट्रोड अ‍ॅरेमध्ये एक विशिष्ठ वायर असते, ज्यातील इलेक्ट्रोड कोक्लीयामध्ये घातले जातात. हे इलेक्ट्रोड्स कानाच्या कोचल्यात सामान्य कार्यरत केसांच्या पेशींप्रमाणेच कार्य करतात आणि श्रवण तंत्रिकाला उत्तेजन देण्यासाठी विद्युत सिग्नल देतात. सहसा, शस्त्रक्रियेनंतर सुमारे २ ते ४ आठवड्यांनंतर, उपचार पूर्ण झाल्यावर, एक प्रोग्रामिंग (ट्यूनिंग) केले जाते, ज्यामुळे रूग्णाच्या श्रावण क्षमतेनुसार वेगवेगळ्या ध्वनी वारंवारतेच्या तीव्रतेचे संतुलन होते. इलेक्ट्रॉनिक आवाज सामान्य ध्वनीपेक्षा वेगळा असतो. त्यामुळे आवाज ऐकण्यासाठी आणि बोलणे समजून घेण्यासाठी कोक्लेयर इम्प्लांट रूग्णाला प्रशिक्षित केले जाते, त्यासाठी त्याच्या थेरपीला विशिष्ट कालावधी द्यावा लागतो. इम्प्लांटसाठी योग्य वय कोणतं? जन्मलेल्या मुलांमध्ये श्रवण क्षमतेची समस्या असल्यास, कमी वयातच त्यांना आवाजाची चालना आत्मसात करता येऊ शकते, ज्यामुळे ते इतरांहून अधिक जलद संभाषण जाणून घेऊ शकतात. म्हणूनच, तर तरुण वयात कोक्लेयर रोपण करण्याची शिफारस केली जाते. खरेतर, संशोधनात असे दिसून आले आहे की, ज्या काळात व्यक्तीचे मौखिक आणि भाषिक कौशल्य विकसित होऊ लागतात त्या काळात कोक्लेयर इम्प्लांट आदर्श ठरते. कारण, रोपणापूर्वी सलग १८ महिने गहन थेरपी घेतली जाते, ज्यामुळे लहान मुले आवाज ऐकण्यास आणि संगीत समजण्यास इतरांहून लवकर शिकतात. हि मुलं कोवळ्या वयातच इम्प्लांट झालेल्या प्रौढ व्यक्तींपेक्षा चांगले बोलू शकतात. तंत्रज्ञानामध्ये वेगवान प्रगती १९८० च्या दशकाच्या मध्यभागी कोक्लेयर रोपणचा प्रथम वापर करण्यात आला. मात्र, त्यावेळी त्याचे स्वरूप वेगळे होते, कर्णबधीर व्यक्तींना ते सतत आपल्यासोबत बाळगावे लागायचे. आता उपलब्ध असलेले बाह्य डिव्हाइसचा आकार लहान झाला आहे, याचे आकारमान ब्लूटुथ रिसीव्हरसारखे असल्याकारणामुळे त्याचे वजन कमी आहे. शिवाय, रोपण लावण्याच्या पूर्वीच्या काळाहून अधिक आधुनिकता आली असल्यामुळे, इम्प्लांटद्वारे भाषणातील धारणादेखील हळूहळू वाढत गेली आहे. त्यासोबतीला उत्कृष्ट मायक्रोफोनच्या जोडीमुळे ध्वनी कंपचा आवाज पकडणे आणि चांगल्या सॉफ्टवेअरमुळे जलद आणि सर्वात वेगाने स्वरनाद ग्रहण करता येऊ लागले आहे. कर्णबधीर व्यक्तींना ठीक करण्यासाठी साउंड प्रोसेसिंग सॉफ्टवेअर सक्षम साधन आहे, शस्त्रक्रियेनंतर डॉक्टरांना रुग्णाची श्रवणक्षमतेची चाचणी करण्यासाठी त्याचा वापर होतो. ही शस्त्रक्रिया तंतोतंत आणि कमी हल्ल्याची असते. जेणेकरून त्याची उपचार प्रकीयादेखील वेदना न देणारी आणि जलद आहे. अर्थात, त्यामुळे शस्त्रक्रियेची किंमतदेखील कमी होते. शिवाय, यात अधिक आधुनिकता येत असून, या संबधित अधिकाअधिक सक्षम साधने मोठ्या प्रमाणात तयार होत आहे. इम्प्लांट साधनाच्या किंमतीचा विचार केला, तर रुग्णासाठी निवडण्यात आलेला डिवाईज आणि मोडेलनुसार ६.२५ लाख ते १४ लाखांपर्यंत किंमती बदलतात. तसेच, दोन ते चार वर्षांसाठी शस्त्रक्रियेअगोदर करण्यात येणाऱ्या पोस्ट ऑपरेटिव्ह रिहॅबिलिटेशनमुळे ही किंमत आणखी दोन ते तीन लाखांपर्यंत वाढू शकते. मदत केंद्र कुठे आहेत? देशभरात सुमारे 200 अत्याधुनिक कोक्लेयर इम्प्लांट सेंटर आहेत, ज्यात कर्णबधीर व्यक्तींच्या व्यापक व्यवस्थापनासाठी प्रशिक्षित विशेषज्ञ आणि सुसज्ज वसाहत युनिट्स आहेत. कोक्लेयर इम्प्लांट ग्रुप ऑफ इंडियाने यशस्वीरित्या कोक्लेयर इम्प्लांटेशनसंदर्भात जागरूकता निर्माण केली आहे आणि देशभरात त्याच्या प्रसार आणि अंमलबजावणीसाठी मार्गदर्शक तत्त्वे आणि सहाय्य प्रदान केले आहे. भारतात जवळजवळ ३०,००० हजार प्रत्यारोपण केले गेले असून दहा लाख मुले अजूनही इम्प्लांटच्या प्रतीक्षेत आहेत. दरवर्षी ५०० रोपण आणि महाराष्ट्र मुख्यमंत्री निधीसाठी पुरविल्या जाणार्‍या एडीआयपी योजनेद्वारे (वंचित व्यक्तींना मदत / उपकरणांची फिटिंग्ज / फिटिंग्जसाठी सहाय्य) सहाय्य करून कर्णबधीर लोकांना मदत देण्यावर सरकार भर देत आहे. टाटा ट्रस्ट, एअरपोर्ट ऑथॉरिटी ऑफ इंडिया, खाजगी धर्मादाय संस्था आणि विश्वस्त संस्था कोक्लीयर इम्प्लांट्स प्रायोजित करतात. याव्यतिरिक्त, जन्मजात बहिरेपणामुळे काही विमा कंपन्या उपचाराचा खर्चही पूर्ण करतात.
