|| डॉ. दीपा दिनेश जोशी लहान मुलांमध्ये येणाऱ्या तापाची अनेक कारणे असू शकतात. सध्या विषाणूजन्य आजाराचे वाढते प्रमाण बघता, जेव्हा पालक ताप हे प्रामुख्याने लक्षण घेऊन बालकांना बालरोगतज्ज्ञांकडे येतात, तेव्हा तापाबरोबर अंगावर पुरळ, लाल चट्टे असे काही आहे का बघितले जाते. ताप आणि त्यानंतर येणारी ‘रॅश’ किंवा पुरळ यामध्ये वेगवेगळे प्रकार दिसून येतात आणि त्यानुसार रोगाचे निदान करता येते. गोवर, रुबेला, स्कारलेट फीवर, इन्फेक्शन मोनोन्यूक्लिओसीस, डेंग्यू, कावासाकी, हॅण्ड फूट माऊथ डिसीज आदी आजारांमध्ये ताप आणि त्याबरोबर येणारे पुरळ बघून त्या आजारांचे निदान करता येते. गोवर व रुबेला ही याच आजारांपैकी एक असून त्याबाबत जाणून घेऊ या. गोवर हा विषाणूंपासून होणारा संसर्गजन्य आजार आहे. गोवरचे विषाणू शिंकण्या किंवा खोकण्यातून हवेत पसरतात. गोवर झालेल्या व्यक्तीकडून हा आजार अंगावर लाल पुरळ येण्याच्या तीन दिवस आधी व चार ते सहा दिवस नंतर दुसऱ्या व्यक्तीकडे संक्रमित होतो. गोवरची प्रमुख लक्षणे - तीव्र ताप, शरीरावर लाल पुरळ, सर्दी, खोकला, डोळे लाल होणे गोवरमध्ये पुरळ प्रथम कपाळावर, कानामागे, मानेवर येतात. नंतर ते हाता-पायापर्यंत पसरते. रॅश किंवा पुरळ आल्यानंतर हळूहळू तापाचे प्रमाण कमी होते. पुरळ साधारणपणे आठवडय़ानंतर हळूहळू कमी होत जाते. त्वचेवर त्याचे काळपट व्रण काही दिवस राहतात. सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे खोकला जाण्यास दोन आठवडे लागतात. हा आजार कोणत्याही वयोगटात होऊ शकतो. गोवर झालेल्या रुग्णामध्ये शरीरातील ‘अ’ जीवनसत्त्वाची मात्रा खूप कमी होते. जीवनसत्त्व ‘अ’ कमी झाल्याने रुग्णाला डोळ्यांचे आजार, अतिसार, न्यूमोनिया, मेंदूज्वर असे आजार होण्याचा संभव असतो. काही बालकांमध्ये जीवनसत्त्व ‘अ’च्या कमतरतेमुळे अंधत्व येते. गोवरमुळे होणारा न्यूमोनिया हा बऱ्याच वेळा तीव्र स्वरूपाचा असतो. यामध्ये श्वासनलिकेला सूज येऊन बालकांना श्वसनाला त्रास होण्याची शक्यता असते. ताप व तापात येणारे झटके कधीकधी मेंदूच्या आवरणांना सूज येऊन कोमामध्ये जाण्याचा धोका काही बालकांमध्ये दिसून येतो. उपचार - गोवर हा विषाणूजन्य आजार असल्याने विशिष्ट असे औषध त्यावर नाही. लक्षणांनुसार त्यावर उपचार केले जातात. बाळाच्या शरीरातील पाण्याचे प्रमाण संतुलित राखणे. ज्यांना श्वसनाला त्रास होत आहे, त्यांना ऑक्सिजन किंवा कृत्रिम श्वासोच्छ्वास पुरवणे. ‘अ’ जीवनसत्त्वाच्या कमतरतेमुळे गोवरच्या आजाराचे स्वरूप तीव्र होऊ शकते. काही परिस्थितीमध्ये बाळ दगावण्याचीही शक्यता असते. कुपोषित बालकांमध्ये गोवरचे प्रमाण जास्त दिसून येते. जीवनसत्त्व ‘अ’ची मात्रा - सहा महिने ते एक वर्ष वयाच्या बालकांमध्ये एक लाख आययू (इंटरनॅशनल युनिट), तर एक वर्षांवरील बालकांमध्ये दोन लाख आययू जीवनसत्त्व ‘अ’चे औषध तोंडावाटे दिले जाते. डोळ्यांमध्ये जीवनसत्त्व ‘अ’ची कमतरता असणाऱ्या बालकांना हे औषध दुसऱ्या दिवशी व दोन आठवडय़ांनंतर असे परत द्यावे लागते. प्रतिबंधात्मक लस - गोवर टाळण्यासाठी लसीकरण कार्यक्रमामधून लस दिली जाते. गोवरची पहिली लस नऊ ते १२ महिने आणि दुसरी लस १६ ते १८ महिने या वयोगटांत देण्यात येते. पहिल्या लसनंतर साधारणपणे ८५ टक्के प्रतिकारशक्ती मिळते, तर दुसऱ्या लसनंतर ९५ टक्के प्रतिकारशक्ती मिळते. रुबेला रुबेला हाही विषाणूजन्य आजार आहे. या आजाराची लक्षणे ही गोवरसारखीच असतात; परंतु गोवरप्रमाणे तीव्र नसतात. लक्षणे - बारीक ताप, घसादुखी, डोळे लाल होणे, डोकेदुखी, खाण्याची अनिच्छा, मळमळ सर्वसाधारणपणे चेहरा, मानेपासून सुरुवात होऊन सर्व अंगावर लाल पुरळ येतात. तीन दिवसांनंतर पुरळ हळूहळू कमी होते. आजारानंतर शरीरातील ‘प्लेटलेट्स’ कमी होणे. नाकातून, आतडय़ातून, लघवीवाटे रक्तस्राव होणे, लहान सांध्यांना सूज येणे. विशेषत: हे मोठय़ांमध्ये दिसून येते. ‘लिम्फ नोड’च्या पेशींना सूज येणे. रुबेला आजार गर्भवती मातेला झाल्यास तिच्या बाळाला गर्भातच धोका होण्याची शक्यता असते. रुबेला रोगाची लागण झालेल्या मातेच्या जन्माला येणाऱ्या बाळास खालील आजार होऊ शकतात. मतिमंदता, बहिरेपणा, मोतीबिंदू, काचबिंदू, बाळाची वाढ खुंटणे, प्लेटलेट्स कमी होणे. याला ‘कॉन्जेटीएल रुबेला स्रिडोम’ असे म्हणतात. रुबेला आजारामुळे वारंवार गर्भपातदेखील होण्याची शक्यता असते. भारतामध्ये दरवर्षी ४० ते ५० हजार ‘कॉन्जेटीएल रुबेला स्रिडोम’चे रुग्ण आढळून येतात. रुबेला या आजाराची लस उपलब्ध असून वेळेत लसीकरण केल्याने या आजाराची लागण होणे टाळता येते. खासगी दवाखान्यात गालफुगी, गोवर, रुबेला अशी एकत्र लस दिली जाते. सरकारी लसीकरण कार्यक्रमात सध्या गालफुगी व रुबेला या रोगावर महाराष्ट्रात लस उपलब्ध नाही; परंतु आता लवकरच सरकारने गोवर व रुबेला अशी एकत्र लसीकरण मोहीम हाती घेण्याचे ठरवले आहे. महाराष्ट्रात ही लस नोव्हेंबर २०१८ पासून उपलब्ध होईल. त्यात गोवर एक, गोवर दोनऐवजी एमआर एक, एमआर दोन या लस दिल्या जातील. या लसीकरणामुळे गोवर, रुबेला या दोन्ही आजारांची लागण टाळता येणे शक्य आहे. एमआर लसीकरण मोहीम एमआर लसीकरण मोहिमेत नऊ महिने पूर्ण आणि १५ वर्षांपेक्षा कमी अशा सर्व बालकांना ही लस दिल्याने गोवर व रुबेला या दोन्ही रोगांची लागण होण्याचे प्रमाण नगण्य असते. गोवर तसेच रुबेलाचे रुग्ण वयाच्या १५ व्या वर्षांपर्यंतही दिसून येतात. त्यामुळे १५ व्या वर्षांपर्यंतच्या बालकांना लस दिल्याने जास्तीत जास्त प्रमाणात या आजारावर नियंत्रण मिळवता येईल. गर्भवती मातांना वेळेत लसीकरण केल्याने रुबेलाची लागण होऊन बाळ गर्भात दगावण्याचा धोका कमी असतो. ही मोहीम झाल्यानंतर गोवर लसीऐवजी एमआर एक, एमआर दोन अशा पद्धतीने नेहमीचे लसीकरण केले जाईल. drdeepajoshi@gmail.com