थॉमस अल्वा एडिसन म्हटलं की आपल्याला आठवतो त्याचा इलेक्ट्रिक बल्बचा शोध. पण एडिसनच्या नावावर एक-दोन नाही तर तब्बल एक हजार नऊ पेटंट नोंदवली गेली आहेत. अमेरिकेत एडिसनच्या घराला भेट दिल्यानंतर आलेला थक्क करणारा अनुभव.इलेक्ट्रिक बल्बचा शोध कोणी लावला या प्रश्नाचं उत्तर थॉमस अल्वा एडिसननं, असं बिनदिक्कतपणे सर्वजण देतात. थॉमस एडिसन नॅशनल हिस्टोरिकल पार्कमध्ये जाईपर्यंत माझीही हीच धारणा होती. अमेरिकेत जायचं ठरलं तेव्हा एडिसनची लॅब बघायची असं ठरवलं होतं. कारण त्याने लावलेले आपलं जीवन आमूलाग्र बदलून टाकणारे शोध आणि केवळ ते लावून न थांबता त्याने त्याआधारे उभं केलेलं उद्योगविश्व या गोष्टींचं कुतूहल होतं.न्यूयॉर्कहून दहा मैलांवर अमेरिकेच्या न्यूजर्सी प्रांतातलं वेस्ट ऑरेंज शहर आहे. याच शहरात ‘थॉमस एडिसन नॅशनल हिस्टॉरिकल पार्क’ हे सर्वात मोठं म्युझियम आहे. या म्युझियममध्ये एडिसननं बनवलेल्या चार लाख वस्तू (artifacts ) आहेत. त्यात नमुन्या दाखल बनवलेल्या वस्तू (Proto type), अर्धवट राहिलेले प्रयोग, बाजारात विकण्यासाठी बनवलेल्या वस्तू (finished commercial products) या वस्तू बनवण्यासाठी लागणारी फॅक्टरी, प्रयोगशाळा, एडिसनच्या रोजच्या वापरातल्या वस्तू. याशिवाय ४८ हजार ध्वनी मुद्रिका (Sound Recordings), एडिसनचं दहा हजार दुर्मीळ पुस्तकांचं वाचनालय आणि एडिसनचे ६० हजार फोटो आणि चित्रफिती आहेत.‘थॉमस एडिसन नॅशनल हिस्टॉरिकल पार्क’मध्ये असलेली एडिसनची लॅब (फॅक्टरी) आणि त्याचं घर अशी दोन ठिकाणं एकाच तिकिटात पाहता येतात. माहिती कक्षात अनेक स्मृतिचिन्हं ठेवलेली होती. मागील दालनात एडिसनच्या चित्रफिती व फोटो यांचा वापर करून तयार केलेला एडिसनवरचा माहितीपट सुरू होता. त्यातून त्याचं चरित्र आपल्यासमोर उलगडत जातं.थॉमस अल्वा एडिसनचा जन्म ११ फेब्रुवारी १८४७ मध्ये ओहियो प्रांतातल्या मिलान येथे झाला. सॅम्युअल आणि नॅन्सी दाम्पत्याचं एडिसन हे सातवं अपत्य होतं. लहानपणी आलेल्या तापामुळे एडिसनला बहिरेपण आलेलं. त्यात शेंडेफळ असल्यानं तो आईचा लाडका होता. जेमतेम तीन महिने शाळेत गेलेल्या एडिसनला त्याच्या आईनं घरीच शिकवलं. कुमारवयात एडिसन ट्रेनमध्ये कँडी, वर्तमानपत्र, भाज्या इत्यादी गोष्टी विकून आपला चरितार्थ चालवत असे. त्याच ट्रेनच्या शेवटच्या डब्यात त्यानं आपली केमिकल लॅब तयार केली होती. फावल्या वेळात तो तेथे प्रयोग करत असे. त्या लॅबमध्ये स्फोट होईपर्यंत त्याचे प्रयोग चालू होते. एडिसनने तीन वर्षांच्या जिमी मॅकेन्झी या धावत्या ट्रेनखाली येणाऱ्या मुलाचा जीव वाचवल्याबद्दल कृतज्ञता म्हणून जिमीच्या वडिलांनी एडिसनला टेलिग्राफ ऑपरेटरचं प्रशिक्षण दिलं. पुढे टेलिग्राफ ऑपरेटर म्हणून नोकरी करताना त्यानं टेलिग्राफवर अनेक प्रयोग करून त्यात सुधारणा केल्या. एडिसनला त्याचं पहिलं पेटंट वयाच्या २३ व्या वर्षी इलेक्ट्रिक वोट रेकॉर्डर मशीनसाठी मिळालं. १८७० साली एडिसननं त्याच्याच आस्थापनेत काम करणाऱ्या अमेरी स्टीलवेल या १६ वर्षांच्या युवतीशी लग्न केलं. त्याच वर्षी एडिसननं संशोधक म्हणून आपला व्यवसाय नेवार्क, न्यूजर्सी येथे चालू केला. १८७६ साली त्यानं जगातील पहिली इंडस्ट्रियल रिसर्च लॅबोरेटरी मेनलो पार्क, न्यूजर्सी येथे चालू केली. पण त्याला प्रसिद्धी मिळवून दिली ती १८७७ साली लावलेल्या फोनोग्राफच्या शोधाने. एडिसननं म्हटलेली Mary had a little lamb ही पहिली रेकॉर्ड झालेली कविता. वृत्तपत्रांनी या शोधाला वारेमाप प्रसिद्धी दिली. पुढील काळात एडिसननं अनेक महत्त्वाचे शोध लावले. त्यानं आपलं जीवनच बदलून टाकलं. त्यात किन्टोग्राफ हा मोशन पिक्चर कॅमेरा आणि किन्टोस्कोप हा मोशन पिक्चर दाखवणारा प्रोजेक्टर तयार केला. त्यानं लावलेल्या कार्बन बटनच्या शोधामुळे टेलिफोन तर कार्बन फिलॅमिंटच्या शोधामुळे दीर्घकाळ पेटणाऱ्या इलेक्ट्रिक बल्बचा वापर सुरू झाला. इलेक्ट्रिकल जनरेटिंग आणि डिस्ट्रिब्युशन सिस्टीमचा शोध लावला. जनरल इलेक्ट्रिक ही कंपनी काढून न्यूयॉर्कच्या मॅनहॅटन या भागाला विद्युतपुरवठा करायला सुरुवात केली. कारमध्ये वापरल्या जाणाऱ्या निकेल आर्यन अल्कलाइन बॅटरीचा शोध लावला तसेच पहिल्या इलेक्ट्रिकल रेल्वेचाही शोध लावला. एडिसनच्या नावावर तब्बल १०९३ पेटंट रजिस्ट्रर झालेली आहेत. माहितीपट पाहून प्रथम एडिसनच्या घराकडे मोर्चा वळवला. ग्लेनमाँट इस्टेट ही अमेरिकेतील पहिली स्वतंत्र घराची कॉलनी. इ.स. १८८६ मध्ये एडिसन आपली व्दितीय पत्नी मायना आणि मुलांसह इथे राहायला आला आणि शेवटपर्यंत इथेच राहिला. गर्द झाडीत लपलेलं एडिसनचं लाकूड आणि दगड वापरून बनवलेलं २९ खोल्यांचं लाल रंगाचं दुमजली घर पाहाताच आपण त्याच्या प्रेमात पडतो. बरोबर ११ च्या ठोक्याला एडिसनच्या घरातून आमची गाइड मुलगी बाहेर आली. घरात शिरल्यावर प्रथम व्हिजिटर्स रूम होती. एडिसनला भेटायला येणाऱ्या पाहुण्यांसाठी इथे बसायची व्यवस्था होती. त्याच्या बाजूला असलेल्या खोलीत एडिसन पाहुण्यांना भेटत असे. त्याच्या पुढची खोली अर्धवर्तुळाकार असून तिला खालपासून वपर्यंत काचा लावलेल्या होत्या. या खोलीला ‘सन रूम’ असं नाव होतं. उन्हाळ्याच्या दिवसांत येथे पाहुण्यांसाठी आणि कुटुंबीयांसाठी भोजन समारंभ आयोजित केले जात असत. पुढील काळात दीर्घकाळ चालणाऱ्या दिव्यांचा शोध लावल्यावर एडिसननं या सन रूममध्ये ५० दिवे बसवले. भोजनासाठी आमंत्रित केलेल्या पाहुण्यांना या ५० दिव्यांच्या कृत्रिम प्रकाशात न्हायला घालून एडिसन चकित करत असे. या दिव्यामुळे एडिसनकडून भोजनाचं आमंत्रण येणं ही प्रतिष्ठेची बाब समजली जाई.याशिवाय तळमजल्यावर किचन, ड्राय रूम व नोकरांच्या खोल्या होत्या. त्याची रचना अशी करण्यात आली होती की एकाच घरात असूनही त्या सहज दृष्टीस पडत नाहीत. तळमजल्यावरून पहिल्या मजल्यावर जाण्यासाठी दोन जिने आहेत. त्यातील मुख्य (दर्शनी) जीना घरातल्या लोकांसाठी, तर किचनमधून येणारा जीना नोकरांनी वापरायचा असा दंडक होता. नोकरांना ये-जा करण्यासाठी मागच्या बाजूला दरवाजा ठेवलेला आहे. त्यांना मुख्य दरवाजानं ये-जा करण्याची मुभा नव्हती. १९ व्या शतकातील उच्चवर्गीय अमेरिकन समाजातल्या घराची रचना आणि राहणीमानाची यांवरून कल्पना येते. किचनला लागून डायनिंग रूम होती. तिथे टेबलावर ताजी फुलं भरलेल्या फुलदाण्या, प्लेटस, काटे, चमचे, सूर्याग, केक, पेस्ट्रिज, फळ, जाम, बटर अशा प्रकारे मांडून ठेवलं होतं की असं वाटत होतं सर्व तयारी झालीय आणि एडिसन व त्याचे कुटुंबीय थोडय़ाच वेळात नाश्त्याला हजर होणार आहेत. डायनिंग रूमच्या बाजूला असलेल्या मोठय़ा हॉलमध्ये एडिसनचे खासगी थिएटर होते. एडिसनच्या लॅबमध्ये बनलेल्या प्रोजेक्टरवर (किन्टोस्कोप) चित्रपट पाहिले जात. ते जुने प्रोजेक्टर जसेच्या तसे तिथे ठेवलेले आहेत.वरच्या मजल्यावर जाणाऱ्या जिन्यावर एका मुलीचे भव्य पेंटिंग लावलेलं आहे. एडिसननं हे पेंटिंग बनवून घेतले, पण ते त्याच्या पत्नी मायनाला आवडत नसे असं आमच्या गाइडनं सांगितलं. पण एडिसनच्या चरित्रात डोकावल्यास एडिसननं घरात किंवा घराच्या सजावटीत कधीही लक्ष घातलं नाही. मायना ही त्याकाळच्या प्रसिद्ध उद्योगपतीची मुलगी. लग्न झाल्यावर एडिसननं हे राहतं घर पत्नीच्या नावावर केलं. त्या घराची सजावट, दैनंदिन खर्च, स्वत:च्या तीन आणि एडिसनच्या आधीच्या पत्नीपासून झालेल्या तीन मुलांचं संगोपन, पाहुण्यांची ऊठबस, सामाजिक काम या सर्व गोष्टीत मायना भाग घेत असे. एडिसनच्या मृत्यूनंतर मायना तिच्या मृत्यूपर्यंत त्याच घरात राहिली. तिने दुसरा विवाहही केला. पहिल्या मजल्यावर जिन्यासमोर एडिसनची बेडरूम होती. त्याच्या बाजूला मायना आणि मुलांच्या बेडरूम होत्या. एक गमतीची गोष्ट म्हणजे एडिसनच्या पहिल्या बायकोपासून झालेल्या दोन मुलांची लाडाची नावं (निकनेम) डॅश आणि डॉट होती. एडिसन त्याकाळी तारयंत्रावर करत असलेल्या प्रयोगामुळे त्या मुलांना ही नावं ठेवली असावीत.एडिसनच्या घराला प्रशस्त आवार आहे. त्यावरील लॉन, फुलझाडे यांची उत्तम निगा राखलेली आहे. आवारात असलेल्या मोठय़ा वृक्षांखाली सुंदर नक्षीकाम केलेले सुंदर बाकडे ठेवलेले आहेत. त्यावर बसून त्या शांत वातावरणाचा आस्वाद घ्यायचा मोह आवरत नाही. एडिसनच्या घराजवळच वेगळ्या इमारतीत त्याचं गॅरेज आहे. त्यात त्यानं वापरलेल्या विविध गाडय़ा ठेवलेल्या आहेत. याशिवाय ग्रीन हाऊस व पॉटिंग शेडही पाहायला मिळते. एडिसनच्या घरामागे त्याचे आणि मायनाचे थडगे आहे. एडिसनचे घर पाहाताना, घराची सजावट करताना उच्च अभिरुची आणि सोय यांची योग्य सांगड घातल्याचे जाणवते.एडिसनचे घर पाहून झाल्यावर त्याची फॅक्टरी पाहण्यासाठी परत माहिती केंद्राजवळ आलो. एडिसनची फॅक्टरी म्हणजेच पहिली इंडस्ट्रियल रिसर्च लॅबोरेटरी आहे. १९१४ साली लागलेल्या आगीत फॅक्टरीच्या १३ इमारतींना आग लागली. त्यानंतर एडिसनने इथे होणारी निर्मिती (प्रोडक्शन) बंद करून फक्त लॅबच्या इमारती बांधल्या. लाकूड आणि विटा वापरून बनवलेली दुमजली इमारत आजही आपल्याला पाहता येते.फॅक्टरीमध्ये शिरल्यावर समोरच पंचिंग क्लॉक दिसते. त्यावरच एडिसन कार्ड पंच करतानाचा फोटो लावलेला आहे. एडिसन स्वत: कार्ड पंच करून वेळेत कामावर हजर राहात असे. त्यामुळे त्याच्या हाताखाली काम करणाऱ्यांनाही वेळेची शिस्त पाळावी लागत असे. पंचिंग क्लॉक समोरच एडिसनचे ऑफिस आहे. त्यात एक छोटी लायब्ररी आणि पलंग ठेवलेला आहे. कामावर वेळेत हजर राहणाऱ्या एडिसनची घरी परत जाण्याची वेळ ठरलेली नसे. एखाद्या प्रयोगात कामात बुडून गेला की दोन दोन दिवस तो आपल्या फॅक्टरीत राहात असे. त्यावेळी त्याला आराम करण्यासाठी ऑफिसातच पलंग ठेवलेला होता. ऑफिसच्या बाजूला वर्कशॉप आहे. त्यात विविध वस्तू बनवायची सामुग्री आहे. एका कोपऱ्यात कामगारांचे त्याकाळचे कोट, टोपी, डबे ठेवलेले आहेत. पहिल्या मजल्यावर जाण्यासाठी एक लिफ्ट आहे, त्यावर पाटी लटकवलेली आहेोFor the use of Mr. Edison Only. पहिल्या मजल्यावर ड्राफ्समन रूम, फोटो रूम आहे. एडिसननं बनवलेल्या सर्व वस्तू ठेवलेल्या आहेत. पहिल्या मजल्यावर असलेल्या साऊंड रूममध्ये एडिसननं तयार केलेल्या फोनोग्राफवर कॅनसारख्या दिसणाऱ्या त्याकाळच्या तबकडीवरची गाणी ऐकायला मिळतात.फॅक्टरीसमोर तीन बैठय़ा इमारती आहेत. त्यापैकी दोन इमारतींत केमिकल लॅब आहे. १९२७ पासून एडिसनने या लॅबमध्ये रबरावर संशोधन सुरू केलं होतं. या इमारतींच्या मागे Black Maria हा पहिला मोशन पिक्चर स्टुडिओ आहे. ही काळ्या रंगाची विचित्र आकाराची चाक असलेली इमारत लाकडी रुळांवर बसवलेली आहे. या इमारतीसमोरच्या मोकळ्या जागेत एडिसनच्या चित्रपटांचे शूटिंग होत असे. संपूर्ण शूटिंग सूर्यप्रकाशात होत असे. मोकळ्या जागेवर स्टुडिओची सावली पडल्यावर लाकडी रुळांवर बसवलेला स्टुडिओपुढे मागे फिरवत आणि पुन्हा शूटिंग चालू होई.एडिसनला अनेक पदव्या आणि पारितोषिकांनी सन्मानित करण्यात आले आहे. एडिसनचा मृत्यू १८ ऑक्टोबर १९३१ रोजी झाला. शेवटपर्यंत एडिसन कामात व्यग्र होता. एडिसनच्या नावाने अनेक पारितोषिके आज दिली जातात. अमेरिकेत शहर, शाळा, कॉलेज, ब्रीज, तलाव आणि अंतराळात फिरणाऱ्या अशनीलाही एडिसनचे नाव देऊन त्याचा सन्मान करण्यात आला आहे. अमित सामंत
