घरबसल्या जगाचा वृत्तान्त देणाऱ्या महाभारतकालीन संजयचा ‘दूरदर्शन’ हा दृश्य अवतार. महाभारतात एकाच महापुरुषाला ही कला वा विद्या अवगत असल्याचे सांगितले गेले आहे. (आणि त्यावर आजही बेटकुळ्या फुगवणारी मंडळी आपण पाहतो.) पण तंत्रज्ञान हे व्यक्तिसापेक्ष नसल्याने एकदा ते जगातल्या कुठल्याही मनुष्याला कळले की ते कुणालाही उपलब्ध असते आणि जगात कुठेही ते तंत्र तोच ठरलेला आविष्कार देते. Television या शब्दाचा उगम ग्रीक शब्द TELE म्हणजे ‘दूरचे’ आणि लॅटिन शब्द Vision म्हणजे ‘दृश्य’ या दोन शब्दांच्या संगमातून झाला आहे आणि त्याला अतिशय समर्पक भारतीय नाव आहे- दूरदर्शन. १९२० साली यांत्रिकी करामतीमधून सुरू झालेला याचा प्रवास आज त्रिमिती प्रतिमा दाखवणाऱ्या अत्याधुनिक इलेक्ट्रॉनिक यंत्रापर्यंत झाला आहे. केवळ पृथ्वीवरच्याच नव्हे, तर अवकाशातल्या परग्रहांवरच्या हालचालीसुद्धा आपण घरबसल्या पाहू शकतो आहोत ते याच तांत्रिक प्रगतीमुळे. २०१३ च्या आकडेवारीनुसार, जगातील ७९ % लोकांकडे दूरदर्शन संच होता. अशा या सर्वव्यापी, लोकप्रिय तंत्रज्ञानाचे मूळ १८८४ मध्ये पॉल निकोवने शोधलेल्या तबकडीमध्ये आहे. निकोवने या प्रयोगातून प्रतिमा प्रवास करू शकते, हे सिद्ध केले. चित्र क्र. १ मध्ये दाखवल्याप्रमाणे त्याने एक तबकडी (पत्रा/ पुठ्ठा) घेतली आणि त्याच्यावर एककेंद्री वर्तुळे आखली. प्रत्येक दोन वर्तुळांमध्ये एक अशी एकाच व्यासाची किंवा चौरस आकाराची समान अंतरावर असलेली छिद्रे पाडली. या छिद्रांना जोडले असता ते एक सर्पिल (spiral’) तयार करतील अशी रचना केली. त्यानंतर चित्र क्र.२ मध्ये दाखवल्याप्रमाणे पहिल्या तबकडीसारखीच हुबेहूब दुसरी तबकडी घेऊन त्यामध्ये अडथळा तयार केला. पहिल्या तबकडीसमोर एक वस्तू ठेवली आणि तबकडीमागे एक प्रकाश संवेदक ठेवला. दुसऱ्या तबकडीच्या अलीकडे दिवा ठेवला आणि पलीकडे पडदा ठेवला. दोन्ही तबकडय़ा एकाच गतीने आणि एकाच दिशेने फिरवल्या असता पहिल्या तबकडीसमोरील वस्तूवरून परावर्तित होणारा प्रकाश तबकडीवरील भोकामधून संवेदकावर पडला. संवेदक त्याच्यावर पडलेल्या प्रकाशाला प्रतिसाद देऊन विद्युत स्पंद प्रसारित करू लागला. या स्पंदांनी तयार केलेल्या विद्युत्प्रवाहामुळे अडथळ्यापलीकडील तारेने जोडलेला दिवा लागला. तो प्रकाश दुसऱ्या फिरत्या तबकडीवरील भोकांमधून पडद्यावर पडल्याने वस्तूची प्रतिमा दिसू लागली. संवेदक जरी प्रकाश आणि अंधार बघत असला आणि तुकडय़ा-तुकडय़ाने येणाऱ्या प्रतिमा टिपत असला, तरी तबकडीच्या वेगामुळे याची वारंवारिता जास्त असल्याने सलग प्रतिमेचा परिणाम साधता येतो. तयार होणारी प्रतिमा प्रकाशाच्या रेषांनी तयार होत असते. पुढे यात अतिवेगाने बदल होत गेले तरी दूरदर्शनच्या पडद्यावरील प्रतिमा ठिपके आणि रेषांनीच बनत राहिली आहे. या तंत्रावर आधारित पहिले दूरदर्शित प्रकाशचित्र जॉन लोगी बेअर्ड या शास्त्रज्ञाने १९२६ मध्ये लंडनमध्ये प्रसारित केले. तर १९२७ मध्ये त्याला लंडनमधून ७०५ कि. मी. अंतरावरील ग्लासगोमध्ये दृश्य पाठवता आले. यात पुढे विकसित तंत्र वापरून जास्त अंतरावर, अधिक स्पष्ट आणि अधिक बारकावे दिसणाऱ्या (ऌ्रॠँ फी२’४३्रल्ल) प्रतिमा प्रक्षेपित होऊ लागल्या. लवकरच ३० रेषांनी तयार होणारी प्रतिमा १८० रेषांपर्यंत वाढत गेली आणि चित्रे अधिकाधिक स्पष्ट होत गेली. यांत्रिकी तंत्रावरील दूरदर्शन विकसित होत असतानाच कॅथोड रे टय़ूबचे (उफळ) तंत्रज्ञानही बाजारात येऊ लागले. १८९७ मध्येच फर्डिनांड ब्राऊनने उफळ चा शोध लावला, ज्यामुळे कॅथोड किरण विस्थापित करणे शक्य झाले. १९०७ मध्ये रशियन शास्त्रज्ञ रोसिंगने प्रथम ही नलिका दूरदर्शन-संकेतग्रहणासाठी वापरली आणि दूरदर्शन तंत्रज्ञान उफळ चा वापर करून नवीन स्वरूपात विकसित होत गेले. १९४० पर्यंत यांत्रिकी दूरदर्शन व्यवस्था पूर्णपणे विद्युत आणि इलेक्ट्रॉनिक माध्यमात रूपांतरित झाली आणि लोकांना ६२५ रेषांनी तयार होणारे चित्र त्यांच्या पडद्यावर दिसू लागले. दूरदर्शन, संगणक अशा अनेक यंत्रांचा प्राण असलेली ही कॅथोड किरण नलिका (उफळ) काय आहे, ते आधी पाहू. चित्र क्र. ४ मध्ये कॅथोड किरण नलिकेचे (उफळ) संकल्पना-चित्र दाखवले आहे. या नलिकेमध्ये असणाऱ्या कॅथोडमधील धातूची तार गरम झाल्यावर इलेक्ट्रॉन बाहेर फेकू लागते. या इलेक्ट्रॉनचा झोत ऋणभारित (-५ी) असल्याने तो अ‍ॅनोडकडे खेचला जातो. या नळीत दोन कामे करणारे अ‍ॅनोड बसवलेले असतात. एक संच इलेक्ट्रॉनची गती वाढवतो, तर दुसरा संच त्या झोताला विस्थापित करतो. काही इलेक्ट्रॉन उभ्या अंगांनी विस्थापित होतात, तर काही आडव्या अंगांनी दिशा बदलतात. यामुळे इलेक्ट्रॉनचा झोत नळीच्या तोंडाशी असलेल्या पारदर्शी पडद्यावर सगळीकडे पसरतो. पडद्याला आतील बाजूने फॉस्फरसचा थर दिलेला असतो. इलेक्ट्रॉनचा फॉस्फरसशी संपर्क आल्याबरोबर ते कण चमकू लागतात आणि पडदा प्रकाशित होतो. दूरदर्शनच्या तंत्रज्ञानात मानवी मेंदूच्या दोन क्षमता वापरल्या जातात. पहिली क्षमता म्हणजे अनेक ठिपक्यांपासून बनलेली आकृती मेंदू ‘वाचताना’ अखंड चित्र म्हणून वाचू शकतो. चित्र क्र. ५ मधील मुलाचे चित्र जरी अनेक चौकोनांपासून बनलेले असले तरी आपण ते जरा लांबून बघितले तर मुलाचा चेहरा बघू शकतो. आणि दुसरी क्षमता म्हणजे दृष्टीसातत्याचा नियम. वेगाने सरकणारी स्थिरचित्रे मेंदू एकत्र जुळवून त्यापासून हलणारे चित्र ‘बघू’ शकतो. या क्षमता आणि तंत्रज्ञान यांचा मिलाफ करताना दूरदर्शनमध्ये काय होते, तर.. दूरदर्शन कॅमेऱ्यासमोरील घटनेचे दृश्य आणि श्राव्य संकेत तयार करतो. प्रक्षेपक ते संकेत हवेत सोडतो आणि संग्राहक ते संकेत पकडतो आणि दूरदर्शन संचात त्याचे पुन्हा कॅमेऱ्याने टिपलेल्या घटनेच्या प्रतिमेत रूपांतर होते. हे संकेत आपल्यापर्यंत वेगाने येणारी स्थिरचित्रे पोहोचवत असतात. आणि त्यांच्या वेगामुळेच आपण सलग हलते चित्र पाहू शकतो. दूरदर्शन संचात ही प्रक्रिया कशी होते ते चित्र क्र. ६ मध्ये दाखवले आहे. १. तुमच्या घरावरील अँटेना किंवा तबकडी दूरदर्शन केंद्राकडून प्रक्षेपित झालेल्या रेडिओलहरी पकडते. २. अँटेनाकडून आलेल्या लहरी दूरदर्शन संचामध्ये असलेल्या सॉकेटमध्ये शिरतात. ३. दूरदर्शन संचातील इलेक्ट्रॉनिक परिपथ चकती आलेल्या संकेतांमधून हव्या त्या वारंवारितेचा संकेत निवडते आणि त्यातील दृश्य आणि श्राव्य संकेत वेगळे करून पुढे पाठवते. ४. इलेक्ट्रॉन प्रक्षेपी परिपथ दृश्यसंकेत लाल, निळ्या आणि हिरव्या रंगांच्या संकेतांत विभाजित करतो आणि त्यांना त्या- त्या प्रक्षेपकांकडे पाठवतो. ५. परिपथ जागृत होऊन इलेक्ट्रॉनचे झोत प्रक्षेपित करू लागतो. ६. इलेक्ट्रॉनचा झोत विद्युत् चुंबकांमधून पुढे जात असताना वर-खाली आणि डावीकडे-उजवीकडे विस्थापित होतो. चुंबक या झोताला पडद्याकडे जाताना एकेक रेषा उजळीत जातील अशी दिशा देतात. ७. फॉस्फरसचा थर असलेल्या मुख्य पडद्यावर आपटण्यापूर्वी हे झोत एका जाळीदार पडद्यामधून जातात आणि पडद्याचा हवा तो भाग उजळवतात. लाल, निळ्या आणि हिरव्या रंगांच्या छटा असलेले हे कण पडद्यावर दृश्यचित्र उमटवतात. ८. दरम्यान, श्राव्य-संकेत त्यांच्यासाठी असलेल्या परिपथातून वेगळा प्रवास करतात. ९. हे संकेत ध्वनिवर्धकातून पडद्यावरील चित्राबरोबरच आपल्यापर्यंत पोहोचतात. दूरदर्शनचे हे मूलभूत तंत्र समजून घेतल्यानंतर त्याच्या स्वरूपात झालेल्या बदलांचा आजवरचा प्रवास बघूया पुढच्या भागात.. dpdeodhar@gmail.com
