गेमाड जुगाड..

अवघ्या ४९ रुपयांत एक नाही तर तीन कोटी रुपये बक्षीस मिळवून देण्याच्या स्वप्नांनी सध्या बऱ्यापैकी देशवासीय ग्रस्त झालेत. आवडते क्रिकेटपटू जुगार नसलेला वित्तीय जोखमीचा ‘कौशल्य खेळ’ खेळण्यास प्रोत्साहन देत असल्याने त्यांचे अबालवृद्ध चाहते पैसे गमावण्याच्या उद्योगात मानसिक आणि आर्थिक गुंतवणूक करीत आहेत. ‘तुम्ही करोडपती बनणारच’ अशा त्रिवार शब्द उच्चारणाऱ्या गाण्यांना भुलत रोज होणाऱ्या व्यवहारात श्रीमंत नक्की कोण बनतेय, या गेमाड जुगाडात नक्की कोण जिकंतेय, तसेच हे आभासी खेळ समाजात तीव्र व्यसनाच्या पातळीवर कसे चालले आहेत, याची तपशीलात चर्चा…

भारतीय क्रिकेट आणि बाजारपेठेचे नाते १९९० च्या दशकात एका नव्या वळणावर आले. जागतिकीकरण, खासगीकरण आणि उदारीकरण ( GPL) या धोरणांमुळे भारतीय अर्थव्यवस्था नव्या दिशेने वाटचाल करत असतानाच, मार्क मॅस्करेन्हास यांनी क्रिकेटपटूंना सदिच्छा दूत (ब्रॅण्ड अॅम्बेसेडर) बनवून भारतीय विपणन क्षेत्रात क्रांती घडवली. सचिन तेंडुलकर, राहुल द्रविड, सौरव गांगुली यांसारख्या खेळाडूंचे चेहरे भारतीय बाजारपेठेत झळकू लागले आणि क्रिकेट हा केवळ खेळ राहिला नाही; तर तो भारतीय बाजारपेठेचा महत्त्वाचा चालक बनला.

२००८ मध्ये इंडियन प्रीमियर लीग (आयपीएल)ची सुरुवात झाली आणि क्रिकेट हा खेळ व्यावसायिक स्तरावर आणखी एक पाऊल पुढे गेला. ‘बीसीसीआय’ आणि ‘डेलॉईट’ यांच्या २०२३ च्या अहवालानुसार, भारतातील क्रिकेट अर्थव्यवस्थेचे मूल्य सुमारे ५.३ अब्ज डॉलर (४४,००० कोटी रुपये) आहे. ‘आयपीएल’ने क्रिकेटचे मनोरंजन मूल्य वाढवले, प्रेक्षकसंख्या वाढवली आणि जाहिरात महसूल अभूतपूर्व पातळीवर पोहोचला. भारतीयांचे क्रिकेटबाबत असलेले अतुलनीय प्रेम आणि उत्साह हा आपल्या संस्कृतीचा अविभाज्य भाग बनला. जनतेची क्रिकेटबद्दल असलेली निस्सीम आवड आणि भक्ती ही एक शुद्ध आणि प्रामाणिक जुळवणीच…

याच दरम्यान, स्मार्टफोन्स आणि सोशल मीडियाच्या युगात भारतीयांचे मनोरंजनाचे स्वरूप बदलले. मोबाइल हा लोकांच्या हातात चोवीस तास राहू लागला. त्यांना त्याचे व्यसन जडले. स्टॅनफोर्ड युनिव्हर्सिटीच्या २०२० मधील संशोधनानुसार, मोबाइल फोनवरील प्रत्येक नोटिफिकेशन, लाइक किंवा नवीन मेसेज यांमुळे मेंदूमध्ये डोपामाइनचा स्राव होतो. हा स्राव इतका तीव्र असतो की न्यूरोसायंटिस्ट डॉ. अॅना लेम्बकी यांच्या मते, ‘‘मोबाइल फोन वापरताना आणि जुगार खेळताना मेंदूतील अगदी समान भाग सक्रिय होतात.’’ जर्नल ऑफ बिहेवियरल अॅडिक्शन्समध्ये प्रकाशित झालेल्या अभ्यासानुसार, मेंदूचा न्यूक्लियस अकम्बेन्स ( Nucleus Accumbens) हा भाग या दोन्ही क्रियांमध्ये सक्रिय होतो, ज्यामुळे व्यक्ती ‘रिवॉर्ड सिस्टम’च्या (बक्षीस व्यवस्था) चक्रात गुरफटते. २०२२ मध्ये इंटरनॅशनल जर्नल ऑफ अॅडिक्शन स्टडीजमध्ये प्रकाशित एका अभ्यासानुसार, ‘फॅण्टसी स्पोर्ट्स खेळताना व्यक्तीच्या मेंदूमध्ये डोपामाइनचे प्रमाण ४०० टक्क्यांपर्यंत वाढू शकते – जे नैसर्गिक स्तरापेक्षा चार पट अधिक आहे. स्वत:च्या संघाचा खेळाडू धावा काढतो तेव्हा, बळी घेतो तेव्हा किंवा विजेता ठरतो तेव्हा मिळणारा ‘डोपामाइन’ स्राव अत्यंत शक्तिशाली असतो, जो व्यसनाचा मार्ग तयार करू शकतो.

फॅण्टसी स्पोर्ट्स या संकल्पनेने भारतीयांच्या क्रिकेटवरील प्रेमाला नवीन आयाम दिला. डेलॉईट इंडिया आणि फेडरेशन ऑफ इंडियन फॅण्टसी स्पोर्ट्सच्या अलीकडील अहवालानुसार, भारतातील फॅण्टसी स्पोर्ट्स उद्याोगाने २०२४ च्या आर्थिक वर्षात ९,१०० कोटी रुपयांचा महसूल नोंदवला- जो २०२२ ते २०२४ या काळात ३० टक्के चक्रवाढ वार्षिक वृद्धी दर दर्शवितो. हा उद्याोग भारतात अंदाजे २२५ दशलक्ष (२२.५ कोटी) वापरकर्त्यांपर्यंत पोहोचला आहे.

फॅण्टसी स्पोर्ट्स कंपन्या आपल्या व्यासपीठाला ‘कौशल्याचा खेळ’ असे संबोधतात, ज्याला भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयाने २०१७ मध्ये मान्यता दिली. त्यामुळे फॅण्टसी स्पोर्ट्स भारतात कायदेशीर आहे आणि जुगार कायद्यांतून वगळण्यात आला आहे. तरीही सिक्कीम, आसाम, तेलंगणा, ओदिशा, आंध्र प्रदेश, नागालॅण्ड आणि अरुणाचल प्रदेश या राज्यांनी फॅण्टसी स्पोर्ट्सवर बंदी घातली आहे. पण या राज्यांतील नागरिक आडमार्ग ( VPN) वापरून हे खेळ खेळतात. या प्लॅटफॉर्मवर वापरकर्ते वास्तविक खेळाडूंचे ‘आभासी संघ’ तयार करतात आणि त्यांच्या वास्तविक खेळातील कामगिरीवर आधारित स्पर्धा करतात. डेलॉईट इंडिया आणि FIFS च्या अहवालानुसार, २०२४ मध्ये भारतीय फॅण्टसी स्पोर्ट्स बाजार जागतिक उद्याोगाच्या ४ इतका होता. डेलॉईट इंडिया आणि फेडरेशन ऑफ इंडियन फँटसी स्पोर्ट्सच्या २०२४ मधील अहवालानुसार, भारतात अंदाजे २२५ दशलक्ष (२२.५ कोटी) फॅण्टसी स्पोर्ट्स वापरकर्ते आहेत. हे भारताच्या एकूण लोकसंख्येच्या सुमारे १६ आहे. प्रत्येक सहा भारतीयांपैकी एक व्यक्ती फॅण्टसी स्पोर्ट्स खेळते, ही अत्यंत चिंताजनक बाब आहे. अशा प्रकारचे व्यसन समाजाच्या आर्थिक, मानसिक आणि सामाजिक आरोग्यासाठी मोठा धोका ठरू शकते.

ऑक्सफर्ड विद्यापीठाच्या इंटरनेट इन्स्टिट्यूटच्या एका अभ्यासानुसार, फॅण्टसी स्पोर्ट्स खेळणाऱ्या ६० व्यक्तींमध्ये व्यसनाधीनतेची लक्षणे दिसून येतात; आणि २८ लोकांनी कबूल केले आहे की, त्यांनी या गेम्समध्ये पैसे गमावल्यामुळे त्यांचे कौटुंबिक संबंध बिघडले आहेत. भारतातील एका स्वतंत्र सर्वेक्षणानुसार, पैसे लावून हा गेमाड जुगाड खेळणाऱ्या ३७ लोकांनी कर्ज घेतले किंवा घरातील पैसे वापरले आहेत, तर २२ लोकांनी या खेळांमुळे त्यांच्या कामावर परिणाम झाल्याचे सांगितले.

भारतीयांचे क्रिकेटप्रेम काही कंपन्यांद्वारे व्यापारीकरणाचे लक्ष्य बनले. फॅण्टसी स्पोर्ट्सची भारतातील वाढ, त्याचा मानसिक आरोग्यावरील परिणाम आणि समाजावर होणारा त्याचा दीर्घकालीन प्रभाव याबद्दल सविस्तर चर्चा म्हणूनच महत्त्वाची. क्रिकेटबाबत असलेल्या निरागस भक्तीचे रूपांतर डोपामाइन-चालित व्यसनात बदलले आणि अशा व्यसनापासून स्वत:चे आणि समाजाचे संरक्षण करणे गरजेचे बनले आहे. फॅण्टसी स्पोर्ट्स हा खरोखरच कौशल्याचा खेळ आहे की व्यसन लादणारा नव्या प्रकारचा डिजिटल जुगार, असा प्रश्न लोकांना पडत नाही यातच सारे फावतेय.

या खेळाचा देशी इतिहास

भारतात फॅण्टसी स्पोर्ट्सची सुरुवात २००१ मध्ये झाली, जेव्हा ईएसपीएन-स्टार स्पोर्ट्सने ‘सुपर सिलेक्टर’ गेम उपलब्ध करून दिला. माजी क्रिकेटपटू रवी शास्त्री यांनी याचे आयोजन केले होते आणि या खेळामुळे क्रिकेट चाहत्यांमध्ये मोठी उत्सुकता निर्माण झाली. परंतु या खेळाचा खरा विस्तार २००८ मध्ये इंडियन प्रीमियर लीग (आयपीएल) सुरू झाल्यानंतर झाला. आयपीएलच्या माध्यमातून क्रिकेटला नवीन आयाम मिळाला आणि त्यामुळे फॅण्टसी गेमिंगला प्रचंड वेग मिळाला. स्मार्टफोन्स आणि इंटरनेटच्या वाढत्या प्रवेशामुळे लोकांना फॅण्टसी स्पोर्ट्सचा आनंद घेणे अधिक सोपे झाले.

२०१२ मध्ये ‘ड्रीम-११’ या पहिल्या प्रमुख भारतीय फॅण्टसी स्पोर्ट्स प्लॅटफॉर्मची स्थापना झाली. सुरुवातीला केवळ क्रिकेटवर लक्ष केंद्रित करण्यात आले होते, परंतु नंतर हळूहळू त्यात फुटबॉल, कबड्डी, बास्केटबॉल आणि हॉकी यांसारख्या इतर खेळांचाही समावेश झाला. करोना टाळेबंदीदरम्यान फॅण्टसी स्पोर्ट्सचा वापर झपाट्याने वाढला, कारण घरात अडकलेल्या लोकांसाठी ते मनोरंजनाचे प्रमुख स्राोत बनले.

२०२३ पर्यंत ड्रीम-११, एमपीएल, ‘माय ११सर्कल’ आणि फॅण्टसी पॉवर ११ यांसारख्या गेमाड जुगाड प्रकारांना भारतातील सर्वात लोकप्रिय अॅप्समध्ये स्थान मिळाले. अलीकडील वर्षांत ड्रीम ११ इंडियन क्रिकेट टीमची आणि आयपीएलची प्रायोजक बनली, ज्यामुळे हा उद्याोगच मुख्य धारेत आला.

महसुलाचा अगडबंब आकडा…

भारतातील फॅण्टसी स्पोर्ट्स उद्योगाचा महसूल सातत्याने वाढत आहे. डेलॉईट इंडिया आणि फेडरेशन ऑफ इंडियन फॅण्टसी स्पोर्ट्सच्या अहवालानुसार, २०२४ मध्ये या उद्याोगाने ९,१०० कोटी रुपयांचा महसूल नोंदवला. २०२२ ते २०२४ या काळात या उद्याोगाने ३० टक्के चक्रवाढ वार्षिक वृद्धी दर दर्शवला. परंतु रेडसीरच्या अहवालानुसार, २०२४ मध्ये फॅ ण्टसी स्पोर्ट्स प्लॅटफॉर्मचा महसूल घटून ८,८०० कोटी रुपये झाला- जो २०२३ मध्ये ११,००० कोटी रुपये होता. ऑक्टोबर २०२३ मध्ये अमलात आणलेल्या कर धोरणातील बदलांमुळे या उद्याोगाच्या वाढीची गती कमी झाली. २०२५ च्या आर्थिक वर्षात या उद्योगाचा महसूल वार्षिक १० टक्के घटण्याची शक्यता आहे; परंतु २०२६ मध्ये पुन्हा वाढ होण्याचे भाकितदेखील करण्यात आले.

२०२४ मध्ये भारतीय फॅण्टसी स्पोर्ट्स बाजार जागतिक उद्याोगाच्या ४ टक्के इतका होता. जागतिक बाजाराचे मूल्य २.१ ट्रिलियन रुपये असून, त्याच्या वृद्धीचा दर ७ टक्के आहे. २०२३ वर्षाच्या KPMG आणि FIFSच्या अहवालानुसार, फॅण्टसी स्पोर्ट्स उद्याोगाचे मूल्य २०२७ पर्यंत २५,२४० कोटी रुपयांपर्यंत पोहोचण्याची अपेक्षा आहे.

क्रिकेट या एका खेळातूनच या उद्योगाला ८५ टक्के महसूल मिळतो. त्यानंतर फुटबॉल (६ टक्के) आणि इतर खेळ येतात. एका आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट सामन्यात सुमारे १५,००० कोटी रुपये या प्लॅटफॉर्मवर लावले जातात, तर आयपीएलसारख्या मोठ्या स्पर्धांमध्ये ही रक्कम दुप्पट होते.

ओळख पटवण्यासाठी फॅण्टसी स्पोर्ट्स कंपन्या वापरकर्त्यांकडून पॅन कार्ड, आधार कार्ड यांसारखे दस्तावेज गोळा करतात. या कंपन्यांनी २०२२-२३ मध्ये जाहिरातींवर १,००० कोटी रुपयांहून अधिक खर्च केला आणि प्रमुख क्रिकेटपटू आणि सेलिब्रिटींशी करार करून तीन ते १० कोटी रुपयांची तगडी रक्कम दिली. २०२० मध्ये ‘ड्रीम इलेव्हन’ने आयपीएलचे मुख्य प्रायोजकत्व २२२ कोटी रुपयांना घेतले.

सरकारने फॅण्टसी स्पोर्ट्सवर २८ टक्के जीएसटी आकारण्याचा निर्णय घेतला, ज्यामुळे या उद्योगावर मोठा आर्थिक भार पडेल. २०१८-२३ या पाच वर्षांच्या कालावधीत फॅण्टसी स्पोर्ट्स उद्योगाने सुमारे २३,८६० कोटी रुपयांचा संचयी महसूल निर्माण केला. त्याचबरोबर ४,२९० कोटी रुपयांचा वस्तू आणि सेवा कर (जीएसटी) दिला. २०२४ मध्ये जीएसटी योगदान १,४८० कोटी रुपयांवरून वाढून ३,५२० कोटी रुपये होण्याचा अंदाज आहे.

२०२९ पर्यंत टीडीएस आणि जीएसटी एकत्रितपणे ५,८१५ कोटी रुपयांचे योगदान देण्याची अपेक्षा आहे.

फॅण्टसी स्पोर्ट्स आणि डोपामाइन

या गेमाड जुगाडाचे आकर्षण समजून घेण्यासाठी आपल्याला मेंदूमध्ये घडणाऱ्या रासायनिक प्रक्रियांवर लक्ष केंद्रित करावे लागेल. फॅण्टसी स्पोर्ट्स खेळताना, वापरकर्त्याच्या मेंदूमध्ये डोपामाइन नावाचे न्यूरोट्रान्समीटर मोठ्या प्रमाणात स्रावित होते. न्यूरोसायन्सच्या २०२२ मधील एका अभ्यासानुसार, फॅण्टसी स्पोर्ट्स खेळताना व्यक्तीच्या मेंदूमध्ये डोपामाइनचे प्रमाण ४०० टक्क्यांपर्यंत वाढू शकते – जे नैसर्गिक स्तरापेक्षा चार पट अधिक आहे.

डोपामाइन हे एक ‘बक्षीस रसायन’ म्हणून ओळखले जाते. जेव्हा आपण आनंददायक अनुभव घेतो तेव्हा मेंदू डोपामाइन स्रावित करतो. फॅण्टसी स्पोर्ट्स खेळताना, वापरकर्त्याचा निवडलेला खेळाडू अपेक्षेपेक्षा चांगली कामगिरी करतो- विशेषत: जर त्या खेळाडूला कर्णधार किंवा उप-कर्णधार म्हणून निवडले असेल तेव्हा डोपामाइन मोठ्या प्रमाणात स्रवतो. नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ मेंटल हेल्थ अॅण्ड न्यूरो-सायन्सेस ( NIMHANS) च्या २०२१ च्या अभ्यासानुसार, हा ‘डोपामाइन आवेग’ तीव्र असू शकतो, विशेषत: जेव्हा वापरकर्त्याने पैसे लावलेले असतात.

डोपामाइन रिवॉर्ड सिस्टमची कार्यप्रणाली समजण्यासाठी, आपल्याला मेंदूच्या ‘न्यूक्लियस अकम्बेन्स’ ( Nucleus Accumbens) या भागाकडे लक्ष द्यावे लागेल. जर्नल ऑफ बिहेवियरल अॅडिक्शन्समध्ये प्रकाशित झालेल्या अभ्यासानुसार, न्यूक्लियस अकम्बेन्स हा भाग फँटसी स्पोर्ट्स खेळताना आणि जुगार खेळताना अगदी समान पद्धतीने सक्रिय होतो.

खेळात जिंकणे- मग ते छोटेसे बक्षीस का असेना- अत्यंत आनंददायक असते. कारण ते मेंदूमध्ये डोपामाइनचा धबधबा निर्माण करते. हा अनुभव इतका मजबूत असतो की मेंदू पुन्हा पुन्हा तशी इच्छा करतो. हेच फॅण्टसी स्पोर्ट्स व्यसनाकडे नेणारे पहिले पाऊल आहे.

मेंदूतील ‘पूर्वानुमान त्रुटी’ ( prediction error) नावाची प्रक्रिया यासाठी जबाबदार आहे. जेव्हा अनपेक्षित पारितोषिक मिळते तेव्हा डोपामाइनचा स्राव अधिक होतो. अशा परिस्थितीत मेंदू या अनुभवाचे अतिशय मजबूत स्मरण तयार करतो. फॅण्टसी स्पोर्ट्स प्लॅटफॉर्म्स या मनोवैज्ञानिक तत्त्वाचा फायदा घेतात, म्हणूनच ते नवीन वापरकर्त्यांना प्रारंभिक बक्षिसे देतात. हे वापरकर्त्यांना या अॅप्सचे व्यसन लावते.

हार्वर्ड मेडिकल स्कूलच्या डॉ. हॅन्स ब्रायसेन यांच्या शोधानुसार, फॅण्टसी स्पोर्ट्सचे अनोखे वैशिष्ट्य असे आहे की, ते मेंदूच्या तीन प्रमुख प्रणालींना एकाच वेळी उत्तेजित करते : डोपामाइन रिवॉर्ड सिस्टम, अनिश्चिततेशी संबंधित कॉर्टेक्स आणि सामाजिक मान्यतेशी संबंधित अमिग्डाला. ही त्रिपदरी उत्तेजना व्यसनाच्या मानसशास्त्रामध्ये ‘परफेक्ट स्टॉर्म’ म्हणून ओळखली जाते.

जेव्हा वापरकर्ता विजेता ठरतो तेव्हा मिळणारा डोपामाइन हिट एवढा शक्तिशाली असतो की तो पुन्हा पुन्हा खेळण्यास प्रवृत्त करतो. हरल्यानंतरही, ‘जवळपासचा चुकण्याचा प्रभाव’ ( near- miss effect) मेंदूला पुन्हा प्रयत्न करण्यास प्रोत्साहित करतो. सॅन फ्रान्सिस्को युनिव्हर्सिटीमधील २०२३ च्या अभ्यासानुसार, फॅण्टसी स्पोर्ट्स अॅप्स जाणीवपूर्वक ‘जवळपास… पण थोडं दूर’ अशा अनुभवांचे डिझाइन करतात, ज्यामुळे वापरकर्त्यांना वाटते की ते पुढील वेळी जिंकण्याच्या जवळ आहेत.

नोटिफिकेशन पाठविणे आणि स्टॅंडिंग्जचे लाइव्ह अपडेट्स यांसारख्या फीचर्समुळे फॅण्टसी स्पोर्ट्स अॅप्स वापरकर्त्यांना सातत्याने गुंतवून ठेवतात. प्रत्येक अपडेटसह डोपामाइनचे छोटे बर्स्ट होतात, जे व्यसनाच्या चक्राला बळकट करते.

स्टॅनफोर्ड युनिव्हर्सिटीचे डॉ. अँड्रू हुबरमन यांच्या संशोधनानुसार, डोपामाइन ही केवळ बक्षिसाबद्दलच नाही तर अपेक्षेबद्दलदेखील आहे. फॅण्टसी स्पोर्ट्स प्लॅटफॉर्म्स अपेक्षा वाढविणारे एक पारिस्थितिकी तंत्र तयार करतात – रँकिंग, पॉइंट्स सिस्टम्स, लिडरबोर्ड्स आणि रोलिंग टूर्नामेंट्स. या सर्व गोष्टी मेंदूला सतत डोपामाइनची अपेक्षा करण्यास प्रवृत्त करतात, जे व्यसन चक्र बळकट करते.

आज भारतातील सुमारे २२५ दशलक्ष फॅण्टसी स्पोर्ट्स वापरकर्त्यांपैकी जवळपास ६० टक्के जणांमध्ये व्यसनाच्या वर्तनाची लक्षणे दिसून येतात. डोपामाइन रिवॉर्ड सिस्टममधील या कृत्रिम हस्तक्षेपाचे दीर्घकालीन परिणाम गंभीर असू शकतात.

मानसिक आरोग्यावरील दुष्परिणाम

फॅण्टसी स्पोर्ट्सचे व्यसन हे कोणत्याही व्यसनाप्रमाणेच मानसिक आरोग्यावर गंभीर परिणाम करू शकते. बेंगलोरमधील नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ मेंटल हेल्थ अॅण्ड न्यूरो-सायन्सेस ( NIMHANS)च्या ‘सर्व्हिस फॉर हेल्दी यूज ऑफ टेक्नॉलॉजी’ ( SHUT) क्लिनिकचे प्रमुख डॉ. मनोज शर्मा यांच्या मते, २०१४ मध्ये आठवड्याला तीन-चार रुग्ण गेमिंग व्यसनासाठी येत होते, आता ही संख्या वाढून २०-२२ झाली आहे.

डोपामाइन सेन्सिटिव्हिटीचा ऱ्हास – कॅलिफोर्निया युनिव्हर्सिटीच्या २०२१च्या अभ्यासानुसार, फॅण्टसी स्पोर्ट्ससारख्या गेम्सचे दीर्घकालीन व्यसन मेंदूतील डोपामाइन रिसेप्टर्सची संख्या कमी करते. याला ‘टॉलरन्स’ म्हणतात, ज्यामुळे व्यक्तीला समान आनंदाचा अनुभव घेण्यासाठी अधिकाधिक उत्तेजना हवी असते. परिणामी, रोजच्या जीवनातील साधारण आनंददायक क्रिया आनंददायी वाटेनाशा होतात.

चिंतेत वाढ – न्यूरोसायन्स जर्नलमध्ये प्रकाशित झालेल्या २०२२ च्या अभ्यासानुसार, फॅण्टसी स्पोर्ट्स खेळणाऱ्या ६० टक्के व्यक्तींमध्ये चिंता वाढलेली आढळली. कारण त्यांच्या मेंदूतील अमिग्डाला (भावना नियंत्रित करणारा भाग) आणि प्रीफ्रंटल कॉर्टेक्स (निर्णय क्षमता नियंत्रित करणारा भाग) यांच्यातील संतुलन बिघडते. हे अनिश्चिततेच्या स्थितीत तणाव वाढवते.

तणावाचा सामना

ऑक्सफर्ड विद्यापीठाच्या अभ्यासानुसार, या खेळांत पैसे गमावणाऱ्या ३७ टक्के लोकांमध्ये प्रचंड तणावाची (डिप्रेशन) लक्षणे दिसतात. ‘सिरोटोनिन’ या आनंददायक न्यूरोट्रान्समीटरच्या पातळीत घट होते; आणि मेंदूतील ‘कॉर्टिसोल’ या तणाव हार्मोनच्या पातळीत वाढ होते. हे दोन्ही परिणाम एकत्र येऊन डिप्रेशनचा धोका वाढवतात.

नात्यांवरील परिणाम

याबाबत एका सर्वेक्षणानुसार, २८ टक्के वापरकर्त्यांनी गेमाड जुगाडाच्या सवयींमुळे कौटुंबिक संबंध बिघडल्याचे मान्य केले आहे. हे व्यसन एवढे तीव्र होऊ शकते की व्यक्ती आपल्या प्रियजनांवरील प्रेमापेक्षा गेमिंगला अधिक प्राधान्य देते.

आर्थिक तणाव – भारतातील एका सर्वेक्षणानुसार खेळातील आर्थिक नुकसानामुळे निर्माण होणारा तणाव मानसिक आरोग्य समस्या वाढवतो. ऑक्सफोर्ड युनिव्हर्सिटीच्या इंटरनेट इन्स्टिट्यूटच्या एका अभ्यासानुसार, सरासरी फँटसी स्पोर्ट्स वापरकर्ता सहा महिन्यांत त्याच्या मासिक उत्पन्नाच्या १२-१५ टक्के गमावतो.

स्व-मूल्यांकनाची कमतरता – स्टॅनफोर्ड मेडिकल स्कूलच्या अभ्यासानुसार, जे लोक या खेळांत मोठी रक्कम गमावतात, त्यांच्यात स्व-मूल्यांकनाची कमतरता निर्माण होते. त्यांचा मेंदू त्यांच्या अपयशाला व्यक्तिगत अपयश म्हणून पाहतो, ज्यामुळे आत्मसन्मान कमी होतो.

अनैतिक वर्तनांत वाढ

जॉन्स हॉपकिन्स युनिव्हर्सिटीच्या अभ्यासानुसार, या खेळांच्या अति व्यसनामुळे नैतिक निर्णय क्षमता कमी होते. अनेक व्यसनी आपले नुकसान भरून काढण्यासाठी लबाडी, चोरी किंवा अफरातफर करू शकतात.

आयुष्यातील अन्य क्षेत्रांकडे दुर्लक्ष

डॉ. मनोज शर्मा यांच्या अभ्यासानुसार, २२ टक्के गेमाड जुगाड वापरकर्त्यांनी या व्यसनामुळे त्यांच्या कामावर नकारात्मक परिणाम झाल्याचे सांगितले. तीव्र व्यसनामुळे व्यक्ती नोकरी, शिक्षण, कारकीर्द, कौटुंबिक जबाबदाऱ्या यांकडे दुर्लक्ष करते.

आत्महत्येत वाढ

तेलंगणा राज्यातील निझामाबाद येथे एका कुटुंबातील तीन जणांनी ऑनलाइन गेमिंगमध्ये ३० लाख रुपये गमावल्यानंतर आत्महत्या केली. पालमपूर, हिमाचल प्रदेशमधील मनोविश्लेषक डॉ. सोहेल खान यांच्या अभ्यासानुसार, या खेळांमुळे व्यसनासह मोठ्या आर्थिक नुकसानीमुळे आत्महत्येचे विचार निर्माण होण्याचा धोका वाढतो.

सामाजिक तुटलेपणा

अखेरीस, या खेळांच्या व्यसनामुळे व्यक्ती सामाजिक संबंधांत तुटलेपणा अनुभवते. वास्तव जगातील सामाजिक संबंधांऐवजी तो या खेळांच्या आभासी जगात अधिक वेळ घालवू लागतो. त्यामुळे डिप्रेशन आणि चिंतेचा सर्वाधिक सामना त्याला करावा लागतो.

हे टाळणे योग्य का?

हा पैसा दैनंदिन गमावण्याचा खेळ खेळणे टाळण्याची किंवा त्याचा वापर कमी करण्याची अनेक महत्त्वपूर्ण कारणे आहेत. फँटसी स्पोर्ट्स अॅप्स आपले मन, वेळ आणि पैसे सतत आकर्षित करतात. वाढती गुंतवणूक, अमर्याद स्क्रोलिंग आणि प्रत्येक सामन्याबद्दल विचार करण्याचा तणाव यामुळे आपली स्वतंत्र विचारसरणी कमकुवत होते. अखेरीस आपण एखाद्या बाहेरच्या संस्थेच्या अधीन होऊन आपली स्वायत्तता गमावतो. हे मानसिकतेवर चांगले परिणाम करत नाही.

हा खेळ खेळणारे लोक कालांतराने स्पोर्ट्सचा आनंद घेण्यापेक्षा आपल्या आभासी संघाच्या कामगिरीकडे अधिक लक्ष देतात. यामुळे व्यक्ती खेळाचा खरा आनंद घेण्यापासून वंचित राहतो. अनेक व्यक्ती आभासी संघावरून वास्तविक खेळाडूंवर राग काढतात, ज्यामुळे त्यांच्या खेळाच्या आनंदाची हानी होते. किती विचित्र परिस्थिती आहे – ज्या खेळांवर आपण प्रेम केले, त्याच खेळांकडे पाहण्याचा दृष्टिकोन या गेमाड जुगाडाने बदलला.

या जुगारासारख्याच माध्यमातून अचानक श्रीमंत होण्याचे स्वप्न पाहणे हे व्यक्तीला कठोर परिश्रम, नियमित बचत आणि गुंतवणुकीसारख्या प्रचलीत आर्थिक मार्गांपासून दूर नेऊ शकते. या खेळांत मोठे बक्षीस जिंकण्याची संभाव्यता अत्यंत कमी आहे. त्यापेक्षा किती तरी उत्तम मार्ग आहेत जे आपल्याला खऱ्या अर्थाने श्रीमंत बनवू शकतात – मग ती आर्थिक, मानसिक किंवा भावनिक श्रीमंती असो.

या खेळांच्या व्यसनातून बाहेर पडण्यासाठी, पहिली पायरी आहे आपल्या अडचणीला ओळखणे आणि स्वीकारणे. आपण स्वत:ला प्रश्न विचारायला हवेत- आपण या खेळांसाठी इतर महत्त्वाच्या कामांकडे दुर्लक्ष करतो का? आपण आवाक्यापेक्षा जास्त पैसे त्यात लावतो का? आपण हरल्यावर नकारात्मक भावना अनुभवतो का? आपण नातेसंबंधांना या खेळांपेक्षा कमी प्राधान्य देतो का?

या प्रश्नांच्या बहुतेक उत्तरांमध्ये ‘होय’ असल्यास, आता यातून बाहेर पडण्याची वेळ आली आहे. या खेळांचे अॅप्स डिलीट करा, आपल्या फोनवर ‘स्क्रीन टाइम’ची मर्यादा आखून घ्या आणि व्यसनाशी लढण्यासाठी ‘डिजिटल डिटॉक्स चॅलेंज’ स्वीकारा. स्वत:साठी खर्चाची मर्यादा निश्चित करा, ऑटो-पेमेंट फीचर्स बंद करा आणि महिन्याचे ‘बजेट’ तयार करा. या काळजुगारी अॅप्सऐवजी खऱ्या खेळांमध्ये भाग घ्या…

संत तुकाराम महाराजांच्या एका अभंगाचा उल्लेख मुद्दाम इथे करतो, जो व्यसनापासून मुक्त होण्याच्या मार्गावर प्रकाश टाकतो-

‘‘विषयाचे आवडी धरिली जिवें।

तेणें केली सेवा देवें।

वासना जीवीची पाहिजे।

होय तरी सुख नांदे जीवें।।’’

म्हणजेच, जेव्हा आत्मा विषयांच्या आकर्षणाकडे खेचला जातो तेव्हा त्याची भक्ती देवापासून दूर जाते. आपल्या मनातील वासना आणि इच्छा नष्ट झाल्याशिवाय मन शांत होत नाही. फॅण्टसी स्पोर्ट्ससारख्या व्यसनांपासून मुक्त होण्यासाठी आपल्याला स्वत:च्या मनावर विजय मिळवावा लागेल, अनावश्यक इच्छांवर नियंत्रण ठेवावे लागेल आणि जीवनातील खऱ्या आनंदाकडे वळावे लागेल.

श्रीमंत स्वप्नांचे व्यसन…

दोन दशकांपूर्वी ‘कौन बनेगा करोडपती’ या टीव्ही मालिकेने प्रश्नमंजूषेला राष्ट्रीय पातळीवर लोकप्रिय केले. त्या वेळी त्यातील एक कोटी ही बक्षिसाची रक्कम आणि त्यासाठी किमान ज्ञानाचा म्हणजेच निर्णयकौशल्याचा कस याबाबत अप्रूप होते. फोनद्वारे तिथपर्यंत पोहोचायची स्वप्ने देशवासीयांमध्ये सारख्याच पातळीवर होती. आता आभासी खेळातील एकाहूून अधिक कोटींच्या रकमा, अनेक विजेते बनण्याची आमिषे या खेळांची सवय व्यक्तीला लागेल, याची दक्षता घेत आहेत. परिणामी पारंपरिक जुगार खेळणाऱ्यांपासून ते आयुष्यात कधीच गेमाडपंथाच्या नादाला न लागलेल्या व्यक्तीदेखील आपले कौशल्य अजमावण्याच्या वाटेला जात आहेत. लॉटरी, सट्टा किंवा इतर अवैध बदनाम मार्गांऐवजी हा दिसायला फारच सोज्ज्वळ प्रकार असल्याने त्यात पैसे लावताना आपण काही वावगे करीत नसल्याची खात्री प्रत्येकाला असते. मग कर्जे काढून यात पैसे हरलेल्यांच्या अवतीभोवतीची उदाहरणे सातत्याने ऐकू येतात. अगदीच किंचित पॉइंट्स कमी मिळाल्याने किंवा जिंकण्याच्या अगदी जवळ जाऊन पैसे गमावलेल्यांची संख्यादेखील आजूबाजूला प्रचंड पाहायला मिळते. तरीही श्रीमंत बनविणाऱ्या स्वप्नांचे व्यसन काही थांबायला तयार होत नाही. याचे सामाजिक दुष्परिणाम पुढल्या काळात आणखी प्रखर होतील. तेव्हा त्यांत पोळून निघायचे की बाहेर पडायचे हे ठरविण्यासाठी योग्य वेळ प्रत्येकाने आपापली निवडणे आवश्यक.

हे सारे कसे होते?

फॅण्टसी स्पोर्ट्स हे एक ऑनलाइन प्लॅटफॉर्म आहे, जिथे वापरकर्ते खऱ्या खेळातील खेळाडूंचा एक आभासी संघ तयार करतात आणि त्या खेळाडूंच्या वास्तविक खेळातील कामगिरीवर आधारित स्पर्धा करतात. प्रत्येक खेळासाठी वापरकर्त्याला प्रवेश शुल्क भरावे लागते, ज्याचा उपयोग बक्षिसांच्या रकमेसाठी केला जातो. उदाहरणार्थ, जर पाच खेळाडू प्रत्येकी १०० रुपये देतात, तर एकूण ५०० रुपये जमतात. या रकमेतून सर्वप्रथम २८ टक्के जीएसटी वजा होतो, म्हणजेच १४० रुपये सरकारकडे जातात. उर्वरित ३६० रुपयांतून प्लॅटफॉर्म त्यांचे सेवा शुल्क म्हणून साधारणत: १५३०टक्के कापून घेते. २० टक्के सेवा शुल्क मानल्यास त्यांना ७२ रुपये मिळतात आणि २८८ रुपये बक्षिसाच्या रकमेसाठी उपलब्ध राहतात. विजेत्याला मिळालेल्या रकमेवर ३० टक्के टीडीएस (कर) आकारला जातो, ज्यामुळे प्रत्यक्षात विजेत्याला २०१.६० रुपये मिळतात.

फॅण्टसी क्रिकेटमध्ये वापरकर्त्याला दोन संघांतील खेळाडूंमधून ११ खेळाडू निवडावे लागतात, ज्यामध्ये कर्णधार आणि उपकर्णधारही निवडावे लागतात. खेळाडूंच्या निवडीवर मर्यादा असतात. प्रत्येक संघातून जास्तीत जास्त ७ खेळाडू, कमीत कमी तीन फलंदाज, कमीत कमी एक यष्टिरक्षक, कमीत कमी एक गोलंदाज, इत्यादी. प्रत्येक खेळाडू ७५१२५ क्रेडिट्स किमतीचा असतो आणि एकूण ७५ ते १०० क्रेडिट्सच्या मर्यादेत संघ तयार करावा लागतो.

खेळाडूंची कामगिरी त्यांच्या वास्तविक खेळातील प्रदर्शनावर आधारित असते धावा बनवणे, बळी घेणे, झेल पकडणे, यष्टिचीत करणे इत्यादी कृत्यांसाठी पॉइंट्स मिळतात. कर्णधार म्हणून निवडलेल्या खेळाडूला २ गुणिले पॉइंट्स आणि उपकर्णधाराला १.५ गुणिले पॉइंट्स मिळतात. सर्वाधिक पॉइंट्स मिळवणारा वापरकर्ता विजेता ठरतो.

यात जिंकण्याची संधी कितपत?

या खेळांची सर्व अॅप्स ‘करोडपती व्हा’ अशी स्वप्ने दाखवतात; परंतु या माध्यमातून खरोखर श्रीमंत होण्याची शक्यता किती? गणितीय दृष्टिकोनातून याचे उत्तर पाहा…

या खेळांत मोठे बक्षीस जिंकण्याची गणितीय संभाव्यता अत्यंत कमी. म्हणजे किती तर यातल्या ‘मेगा इव्हेंट’मध्ये विजेता होण्याची संभाव्यता ०.०००००६६७ टक्के. म्हणजेच जवळपास १५ लाखांत एकाची शक्यता.

हे इतके कठीण का?

दोन क्रिकेट संघांतील २२ खेळाडूंमधून, वापरकर्त्याला ११ खेळाडू निवडावे लागतात.

अशा प्रकारे तयार होणाऱ्या संभाव्य संघांची (टीम्स) संख्या ७०५,४३२ होते.

त्यापैकी प्रत्येक संघामध्ये, कर्णधार आणि उपकर्णधार निवडण्याचे ११० पर्याय बनतात.

एकूण बदलजाळे ( कॉम्बिनेशन्स) : ७०५,४३२ ७ ११० = ७७,५९७,५२० (७ कोटी ७५ लाख ९७ हजार ५२०).

म्हणजेच, सर्व संभाव्य तांत्रिक जाळ्यातून अचूक विजयी टीम निवडण्याची संभाव्यता केवळ ०.००००००१२८ आहे. त्यातही, क्रेडिट मर्यादा, विविध खेळाडूंच्या श्रेणी (फलंदाज, गोलंदाज,यष्टीरक्षक) यांसारख्या अतिरिक्त नियमांमुळे, हे आणखी कठीण.

त्याहून यांची शक्यता अधिक

वीज कोसळून मृत्यू होण्याची संभाव्यता : १/१५,३००

विमान अपघातात मृत्यू होण्याची संभाव्यता : १/१११,३७१

लॉटरी जिंकण्याची संभाव्यता : १/१४,०००,०००

ऑलिम्पिक पदक जिंकण्याची संभाव्यता : १/६६२,०००

म्हणजेच, एखाद्या सामान्य खेळाडूला ऑलिम्पिक पदक जिंकण्याची संभाव्यता फॅण्टसी स्पोर्ट्समध्ये करोडपती होण्यापेक्षा बऱ्याच पटीने अधिक आहे!

chintanthorat@protonmail.com (लेखक राजकीय संवाद विश्लेषक आणि माध्यमांचे अभ्यासक आहेत)