अरुंधती देवस्थळे arundhati.deosthale@gmail.com अरुंधती देवस्थळे.. इंग्लिश आणि अमेरिकन तौलनिक साहित्याच्या अभ्यासक. प्रकाशन व्यवसायात सरकारी, कॉर्पोरेट आणि डेव्हलपमेंट क्षेत्रांत कार्यानुभव. युनेस्कोच्या दोन प्रकल्पांत काम. बहुराष्ट्रीय प्रकाशन संस्थांमध्ये काम केल्याने अनेक देशांत भ्रमंती. कला आणि बालसाहित्यातील शोधकार्यासाठी युनिव्हर्सिटीज्च्या फेलोशिप्स. इंग्रजी, हिंदी आणि मराठीत लेखन व अनुवाद. सध्या हिमालयातील एका खेडय़ात वाचनालयांचे नेटवर्क चालवत साक्षरतेचे कार्य करतात. टय़ुलिप्सच्या नगरीत म्हणजे अॅमस्टरडॅमच्या म्युझियम डिस्ट्रिक्टमध्ये तीन वर्षांच्या प्रकल्पासाठी जाऊन-येऊन राहायची संधी मिळाली, तसा व्हिसा मिळाला आणि आम्हा पाच मित्रमैत्रिणींची अशक्य चंगळ झाली. शहराच्या केंद्रापासून जरा दूर असलेल्या या भागात अॅमस्टरडॅममधली सगळी महत्त्वाची म्युझियम्स आहेत- वान गॉग, राईक्स (रॉयल म्युझियम), अॅमस्टरडॅम सिटी, मॉडर्न अॅण्ड कंटेम्पररी आर्ट (मोको), दिअमान्त (हिरे). या सगळ्या कलासंग्रहालयांत प्रत्येकाला एकेकदा नि:शुल्क प्रवेश होता. अगदी दिवसभर आत घालवला तरी चालणार होतं. त्याचा फायदा आम्ही पुरेपूर घेतला हे सांगणं नकोच. पण या सर्वापासून दूर, आयुष्याच्या संध्याकाळी, शेक्सपिअरच्या किंग लिअरसारखे एकटे पडलेल्या रेम्ब्राँचं म्युझियम बनलेलं घर आदरयुक्त मायेने बघितलं गेलं. रेम्ब्राँनी हे घर एका उच्चभ्रू मानल्या जाणाऱ्या शहराच्या मध्यवर्ती भागात घेतलं होतं. आयुष्याची शेवटची १६-१७ वर्ष ते या तिमजली घरात राहिले. अगदी अलीकडेच- काही वर्षांपूर्वी पुष्कळच डागडुजीची गरज असणारं ते घर मूळ स्वरूपात परत बांधण्यात आलं. आणि ते तसं ठेवून शेजारच्या घरात रेम्ब्राँ कलासंग्रहालय बनवण्यात आलं. अनेक खोल्यांतून रेम्ब्राँची रेखाचित्रं आणि इचिंग्ज काचेच्या पेटय़ांखाली मांडली आहेत. त्या काळातल्या टिपिकल ‘अॅमस्टरडॅमी’ म्हणजे लाकडी, अरुंद, अंधाऱ्या जिन्याने वरच्या मजल्यांवर जायचं, आतल्या भागात तीन बाजूंनी उघडी गॅलरी.. त्यातून नैसर्गिक प्रकाश आत येतो. त्यांच्या घरातील जुन्या लॅम्पशेड्स, भांडीकुंडी, फर्निचर, पलंग, मुलांचा पाळणा, रेम्ब्राँच्या प्रिय पत्नीचे- सास्कीयाचे पोशाख वगैरे हिंडून पाहायला मिळतं. खोल्या फार प्रशस्त नाहीत. काहींना उजेड कमी म्हणून घरात रेम्ब्राँच्या प्रिय धुरकट करडय़ा आणि तपकिरी रंगांचं आधिपत्य त्यांच्या जीवनातही जाणवण्यासारखं. त्यांच्या संग्रही असलेल्या जुन्या तैलचित्रांच्या प्रतिकृती आणि मुख्य म्हणजे रेम्ब्राँची स्टुडिओवजा खोली, तिपाईवरील कॅनव्हास, रंगांचं पॅलेट यांनी आपण त्या काळात जाऊन पोहोचतो. काळाच्या चौकटीत रेम्ब्राँना बघायचं तर युरोपियन कलेच्या इतिहासात डच पेंटिंग्जचा तो सुवर्णकाळ. सतराव्या शतकात डच स्वातंत्र्यलढय़ाआधी आणि नंतरचा नेदरलँड्स बनलेल्या हॉलंडमध्ये धाडस, व्यापारी उद्यमशीलता आणि सुबत्तेमधून येणारी कलाप्रियता नेहमीचीच आहे. या काळात परस्परांवर प्रभाव असलेल्या इटालियन किंवा फ्रेंच कलेपेक्षा अगदी वेगळं रूप घेऊन डच कला जोमाने विकसत गेली. वेगवेगळ्या ठिकाणांहून मिळत गेलेली, विखुरलेली चित्रं बघता या देशात त्या काळात हजारोंनी चित्रकार असावेत असं वाटतं. कलेवरील धार्मिक विषयांचा पगडा हळूहळू हटत होता आणि तैलरंगांनी लाकडांवर किंवा कॅनव्हासवर बरोक शैलीशी मिळत्याजुळत्या यथार्थवादी चित्रांची सुरुवात झाली. रोजच्या जीवनातले समुद्र आणि जहाजे, फुले आणि शेते हेही चित्रात उतरणारे विषय. शिवाय पोट्र्रेट्स, स्टील लाइफ, निसर्गचित्रं वगैरे चित्रं बाजारात आली, परदेशांत पाठवली जाऊ लागली. यात दोन नावं प्रामुख्याने घेतली जातात : रेम्ब्राँ वान हैन (१६०६-६९) आणि योहानेस व्हर्मिर (१६३२-७५). अमीर-उमराव आपल्या अभिरुचीनुसार चित्रं काढून घेऊन विकत घेऊ लागले. हा जमाना आर्ट डीलर्सच्या सुरुवातीचा होता- कलेच्या इतिहासात एक महत्त्वाचा टप्पा. दुर्दैवाने चित्रकारांना चलाखीने उधारीच्या जाळ्यात गुंतवून, त्यांच्या कामावर स्वत: गब्बर होणाऱ्यांची संख्याही कमी नाही. डच आर्टिस्ट्स गिल्डची स्थापना कलाकारांना न्याय मिळावा म्हणून झाली खरी, पण थोडय़ाच महिन्यांत त्यात पैसा आणि कीर्तीसाठी राजकारण सुरू झाल्याने अनेक कलाकारांची वाट लागली. तांत्रिक तपशील आणि चित्रांसंबंधी लहानसहान कामं सांभाळण्यासाठी चित्रकाराने एक-दोन शिकाऊ मदतनीस ठेवण्याचा शिरस्ता असे. त्यांना फितूर करून कलाकाराला जाळ्यात पकडण्यात येई. उत्तम कला, पण कुटिल माणसं हे या काळाचं थोडक्यात वर्णन. रेम्ब्राँनी आयुष्यात जसे चढाव-उतार पाहिले ते खरोखरच कठीण. त्यांना नामवंत कॉलेजमध्ये इतिहासाच्या अभ्यासासाठी प्रवेश मिळाला होता, पण आतली सर्जनशीलता इतर कशात रमू देत नव्हती. शेवटी शिक्षणाचा नाद सोडला आणि प्रथम चित्रकार याकोब आयझॅक्स वान स्वानेनबर्गचं शिष्यत्व पत्करून रंगांच्या दुनियेची मुशाफिरी सुरू केली. रेम्ब्राँच्या घडवणुकीत पीटर लास्टमन यांचंही योगदान होतं. विशेषत: तपशिलांवर प्रभुत्व इथे सफाईने जमू लागलं. पोट्र्रेट्स ही त्यांची हुकमी कला- जिने त्यांना सधनता मिळवून दिली आणि अमीर-उमरावांच्या वर्तुळात नावही! कलाविद्यार्थ्यांना त्यांची शिकवणी प्रतिष्ठेची मानली जायची. रेम्ब्राँची महागडी फी विद्यार्थी कष्टाने भरत. खोऱ्याने पैसा कमावला; पण बेबंद उधळेपणा, व्यसनं आणि फसवणुकीला बळी पडल्याने आयुष्याच्या मध्यावर त्यांची आर्थिक घसरण जी सुरू झाली ती अखेपर्यंत संपलीच नाही. तरुणपणीच असाध्य आजाराने खितपत पडलेल्या पत्नी सास्कीयाच्या शुश्रूषेच्या काळात रेम्ब्राँनी तिची अतिशय सुंदर चित्रमालिका काढली. या चित्रांमध्ये तिचं खंगत जाणं आणि आर्थिक विवंचनांमुळे दोघांची होणारी शारीरिक आणि मानसिक फरफट भैरवीच्या आर्त सुरांसारखी जाणवते. ती चित्रं त्यांना कधी विकायची नव्हती, पण कर्जाच्या डोंगराखाली सगळंच पायदळी गेलं. सास्कीयाने १६४२ मध्ये जगाचा निरोप घेतला. घर गहाण पडलं. जप्तीत छापखाना, असंख्य दुर्मीळ कलात्मक वस्तू, घरातली स्वत: आणि इतरांची कलाही गमवावी लागली आणि हाती आली प्रचंड बदनामी. भाडय़ाच्या लहान घरात जाऊन राहायची पाळी आली. ‘दी नाईट वॉच’ या चित्रात कॅप्टन फ्रान्झ कॉक यांच्या आज्ञेनुसार शहरात गस्त घालणाऱ्या अठरा अधिकारी आणि शिपायांचं प्रसिद्ध चित्र शोकाकुल रेम्ब्राँनी त्याच वर्षी काढलेलं. त्यात एक कुत्राही आहे. ३.८ ७ ४.५३ मीटर्सच्या या चित्रात त्यांनी नेहमीपेक्षा वेगळ्या रंगांचं मिश्रण वापरल्यानं उलट परिणाम होऊन त्यावर वार्धक्याच्या खुणा दिसू लागल्या. नंतर काही शतकांनी ते एक अभिजात चित्र ठरणार होतं. देशोदेशी विकत जाऊन फिरणार होतं आणि त्याची किंमत करोडोंमध्ये होणार होती. रेम्ब्राँचं माध्यम ऑइल ऑन कॅनव्हास. काळा, करडा, लाल, सोनेरी पिवळा आणि तपकिरी रंगांच्या गडद रंगछटांचा अतिशय प्रभावीपणे वापर करणाऱ्या, पण अभिजात परंपरेला दुर्लक्षून पुढे जाणाऱ्या रेम्ब्राँनी समकालीन कलासमीक्षेला जरा तुच्छतेनेच वागवलं. संपन्न परंपरेचे पाईक म्हणवणाऱ्या बडय़ा मंडळींना हा अल्पशिक्षित, कुल-शीलाने रासवट चित्रकार कलाप्रांतात घुसलाच कसा याचा राग येई. ते उत्कृष्ट पिंट्र मेकरही होते. स्वत:च शिकलेल्या तंत्रशुद्ध इचिंगमध्ये अद्भुत बारकाव्यांची नजाकत असे. चेहरा आणि देहबोलीतले मोजकेच तपशील निवडून दाट, मजबूत फटकाऱ्यांतून चित्रात विषयाच्या मनातल्या भावभावना जिवंतपणे साकार करण्याची त्यांची असामान्य हातोटी पाहणाऱ्यांच्या मनात हळूहळू तिच्या समृद्धीनिशी उतरत जाणारी. चित्रांचे विषय मिथकं आणि ऐतिहासिक घटना आहेत. कधी बायबलमधल्या रूपककथाही! रेम्ब्राँची चारशेहून अधिक चित्रं जगभरात विखुरलेली आहेत. त्यापैकी तीसेक ओल्ड टेस्टामेन्टमधील कथांवर आधारित आहे. प्रत्येक चित्रात गहिऱ्या रंगछटांचा प्रकाश आणि सावलीचा खेळ नाटय़मयतेने योजलेला.. लाल आणि सोनेरी पिवळ्या रंगाचा अतिशय प्रभावी वापर केला आहे. त्यांची ‘दी नाईट वॉच’ (१६४२), ‘जेविश ब्राईड’ (१६६२), ‘सुझाना’ (१६४७) ही विश्वचर्चित चित्रं ‘राईक्स’मध्ये आहेतच; पण प्रतिकृती अनेक देशांत वैयक्तिक आणि कलासंग्रहालयांत आहेत. ‘सुझान’मधल्या तरुण पत्नीला मागील दारी बागेत नाहताना आपल्याला कोणी परपुरुष चोरून न्याहाळतोय अशा संशयाने तिच्या चेहऱ्यावर उमटणारा उद्वेगमिश्रित गोंधळ (‘सुझान’ पुढे मालिकाच बनली- समाजातील कीड दाखवून देणारी. थोडक्यात सांगायचे तर, मालदार म्हातारे आणि परिस्थितीने गांजलेली तरुणी चित्रित करणारी), ‘जेविश ब्राईड’मधली नूतनपरिणीतांची हळुवार स्पर्शबोली आणि नव्याने पती बनलेल्या पुरुषाच्या नजरेतले कौतुकभरे आश्वासक भाव किंवा ‘मॅन विथ गोल्डन चेन’मधल्या दरबाऱ्याच्या चेहऱ्यावरील जरबयुक्त गुर्मी पाहिल्यावर रेम्ब्राँचं कलेच्या इतिहासातील स्थान बोलकं होतं. ते स्वत: कलासंग्राहक आणि कलाविक्रेते होते. पण आडाखे चुकल्याने दोन्हीमध्ये त्यांना प्रचंड नुकसानच झेलावं लागलं. रेम्ब्राँचं ‘अॅरिस्टॉटल विथ अ बस्ट ऑफ होमर’ हे दोन युगपुरुषांचं कल्पनेतून काढलेलं तैलचित्र न्यूयॉर्कच्या मेट्रोपॉलिटन म्युझियम ऑफ आर्टची शान मानलं जातं. देशोदेशी फिरत असलेलं रेम्ब्राँचं मास्टरपीस मानलं गेलेलं मूळ सेल्फ पोट्र्रेट मागल्या वर्षी (२०२१) नेदरलँड सरकार आणि कलासंस्थांनी १७० मिलिअन डॉलर्स देऊन परत मिळवलंय आणि आता ते मायदेशी राईक्स कलासंग्रहालयात दाखल झालं आहे. अखेरच्या विपन्नावस्थेत त्यांना टाऊन हॉलमध्ये भलंथोरलं भित्तीचित्र रंगवायचं काम मिळालं होतं. घरात सापडलेली काही अपूर्ण पेंटिंग्ज दर्शवतात की ते शेवटपर्यंत काम करत होते. रेम्ब्राँची गडद, घोटीव रंगातली चित्रं कोणा प्रदर्शनात भराभर पाहून पुढे सरकण्यासारखी नाहीत. त्यांची गहराई आणि तपशिलांचं सामर्थ्य समोर जेवढा वेळ उभे असाल तेवढा वेळ लक्षात येत जातं. चित्र तुमचा ठाव घेते आहे असा भास होतो. एखादं अभिजात पुस्तक दरवेळी वाचताना त्यातून नवनवे अर्थ उलगडत जावेत आणि त्याच्याशी आपलं नातं आणखी जवळचं व्हावं, तसंच काहीसं! ‘दी नाईट वॉच’ ‘दी नाईट वॉच’ आणखी एका कारणासाठी दोन आठवडय़ांपूर्वी चर्चेत आले आहे. कारण ते जगातील आजवर सर्वात मोठी ‘डिजिटाइझ्ड’ झालेली ७१७ गिगा पिक्सेल्सची कलाकृती ठरली आहे. अलीकडेच शक्य झालेल्या ‘कॉनव्होल्यूशनल न्यूट्रल नेटवर्क्स’ या लॉगॅरिदम-आधारित तंत्रज्ञानानुसार कॉम्प्युटर्सच्या साहाय्याने काळानुसार जरा हलक्या पडलेल्या प्रतिमा, रेम्ब्राँच्या एकेका ब्रशच्या फटकाऱ्याने तीनशे वर्षांपूर्वी ३.८ ७४. ५३ मीटर्सच्या मूळ कॅनव्हासवर जशा उमटल्या होत्या, तशा एकेका पिक्सेलने छायाचित्रांत बद्ध करण्यात आल्या आहेत आणि ही प्रतिकृती कॅनव्हासवर लावण्यात आली आहे. त्यामुळे हे डच सांस्कृतिक वारसा असलेले चित्र त्याच्या असीमतेसकट पुनर्निर्मित करता आले असून, आता ते राईक्स कलासंग्रहालयात कायमचे राहणार आहे.
