हर्षद कशाळकर पेणमधील गणेशमूर्तिकारांना एकाच छताखाली आणण्यासाठी केंद्र सरकारने देऊ केलेली समूह विकास (क्लस्टर डेव्हलपमेंट) योजना मूर्तिकारांच्या अपेक्षित सहकार्याअभावी रखडली आहे. केंद्र सरकारच्या सूक्ष्म आणि लघू समूह विकास कार्यक्रमांतर्गत पेण येथील गणेशमूर्तिकारांसाठी समूह विकास (क्लस्टर डेव्हलपमेंट) योजनेला केंद्र सरकारने २००९मध्ये तत्त्वत: मंजुरी दिली होती. या योजनेमागे पेणच्या गणेशमूर्ती व्यवसायातील विस्कळीतपणा दूर करून त्याला एकत्रित स्वरूप देण्याचा उद्देश होता. शिवाय पेणच्या गणेशमूर्तीचे जागतिक पातळीवर ‘ब्रॅण्डिंग’ करण्याचे प्रयत्न योजनेतून करण्यात होते. पण मूर्तिकारांच्या अत्यल्प प्रतिसादामुळे ही योजना अडचणीत सापडली आहे. राज्यातील १० ग्रामोद्योगांची गुणवत्ता विकसित करण्यासाठी ‘क्लस्टर डेव्हलपमेंट प्रोग्राम’ योजना राबविण्यात आली. यात पेणच्या गणेशमूर्ती व्यवसायाचाही समावेश होता. या अनुषंगाने महाराष्ट्र उद्योजकता विकास केंद्राने पेण तालुक्यातील पेण मूर्तिकलेचा उपयोगी अभ्यास अहवाल तयार केला. पेणमधील २५० ते ३०० गणेश मूर्तिकारांना योजनेची माहिती देऊन अहवाल दाखवण्यात आला. पेणच्या गणेशमूर्तीची गुणवत्ता वाढावी, तसेच मूर्तीना ट्रेड मार्क मिळावा यासाठीही प्रयत्न सुरू झाले होते. क्षमतावृद्धी कार्यक्रमांतर्गत पेणच्या मूर्तिकारांना तांत्रिक आणि उद्योजकता प्रशिक्षणही देण्यात आले. या योजनेअंतर्गत देशभरातील यशस्वी समूह विकास योजनांना भेट देऊन त्यांची पाहणी करण्याचा उपक्रमही राबविला गेला. केरळमध्ये जाऊन मूर्तिकार संघटनांच्या प्रतिनिधींनी मार्गदर्शनही घेतले. त्यांनतरच्या टप्प्यात पेण मूर्तिकार संघटनांना स्वत:ची प्रायव्हेट लिमिटेड कंपनी स्थापन करण्यास सांगण्यात आले. पण मूर्तिकारांनी त्याकडे दुर्लक्ष केले आणि महत्त्वाकांक्षी प्रकल्पाचे भवितव्य अधांतरीच राहिले. या महत्त्वाकांक्षी योजनेच्या पहिल्या टप्प्यातील प्रशिक्षण कार्यक्रम पूर्ण झाले. योजनेच्या दुसऱ्या टप्प्यात कंपनीची स्थापना करणे, कंपनीसाठी जागा विकत घेणे आणि त्यानंतर सामाईक सुविधा केंद्रांची उभारणी करणे गरजेचे आहे. यासाठी कंपनीमधील भागीदारांनी १० टक्के निधी उभा करणे गरजेचे आहे. तर उर्वरित ९० टक्के निधी केंद्र सरकार देणार आहे. बँक ऑफ इंडियाने या प्रकल्पाच्या १० टक्के रकमेसाठी कर्जपुरवठा करण्याचे तत्त्वत: मान्य केले. तरीही पेणच्या मूर्तिकारांनी या प्रकल्पात फारसे स्वारस्य दाखवलेले नाही. मूर्तिकारांनी कंपनी स्थापन केली नाही अथवा प्रकल्पासाठी आवश्यक असलेली जागाही निवडलेली नाही. सामाईक सुविधा केंद्र सुरू झाल्यास पेणच्या गणेशमूर्तीचे सामाईक उत्पादन सुरू होऊ शकेल. शिवाय गुणवत्ता केंद्र, व्यवसाय विकास केंद्र, व्यापार विकास केंद्र, तांत्रिक प्रशिक्षण केंद्र या सर्व सुविधा एकाच छताखाली येऊ शकतील. केंद्र सरकारच्या समूह विकास योजना (क्लस्टर डेव्हलपमेंट प्रोग्राम) अंतर्गत राज्यभरातून निवडण्यात आलेले इतर नऊ प्रकल्प मार्गी लागले आहेत. यात रत्नागिरीचा आंबा प्रक्रिया, सिंधुदुर्गातील काजू प्रक्रिया प्रकल्प, तर कोल्हापूरमधील चर्मकला आणि चांदीकलेचा समावेश आहे. राज्यात समूह विकास कार्यक्रमाअंतर्गत रखडलेला पेणचा गणेशमूर्तिकला हा एकमेव प्रकल्प आहे. ब्रॅण्डिंगमध्ये अडचण : पेण शहरात १५० गणेश मूर्तिकार आहेत. तर जोहे, हमरापूर, वडखळ आणि कामार्ले परिसरात ४५० हून अधिक गणेशमूर्ती कार्यशाळा आहेत. तेथे दरवर्षी जवळपास २५ ते ३० लाख गणेशमूर्ती साकारल्या जातात. तेथून देश आणि परदेशातही मूर्ती पाठवल्या जातात. या मूर्तिकला व्यवसायातून दर वर्षी साधारणपणे ४० ते ५० कोटींची उलाढाल होते. मात्र मूर्तिकार संघटित नसल्याने गणेश मूर्तिव्यवसायाचे ब्रॅण्डिंग होऊ शकले नाही. समूह विकास योजनेअंतर्गत या व्यवसायाची निवड करण्यात आली होती. मात्र स्थानिक मूर्तिकारांचा अपेक्षित प्रतिसाद न मिळाल्याने योजना रखडली आहे. - एस. एम. महाजन, प्रभारी व्यवस्थापक, जिल्हा उद्योग केंद्र पेणमधील गणेशमूर्ती व्यवसायातील उलाढाल दरवर्षी वाढतच आहे. मात्र या व्यवसायाला संघटीत स्वरूप येणे गरजेचे आहे. एखाद्या स्वयंसेवी संस्थेच्या माध्यमातून हे होऊ शकते. त्यासाठी सरकारने पुढाकार घेणे आवश्यक आहे. - श्रीकांत देवधर, अध्यक्ष, पेण गणेश मूर्तिकार संघटना
