ऐतिहासिक वास्तूंच्या प्लास्टरमध्ये कधी तांदळाचा भुसा, वाख किंवा वेगवेगळ्या प्रकारचा रस मिसळण्याची पद्धत १७ व्या शतकात होती. या बांधकाम शैलीतील बीबी का मकबरा वास्तूचा गिलावा करताना रांगोळीसदृश्य जिओलाईटचे मिश्रण वापरण्यात आले. तसेच सेंद्रिय सच्छिद्र पदार्थामुळे आद्र्ता शोषण्याची क्षमता या वास्तूमध्ये निर्माण झाली. दीर्घकाळ गिलावा टिकून राहण्यास त्यामुळे मदत झाल्याचे संशोधन पुरातत्त्व विभागातील मॅनेजर सिंग व त्यांच्या सहकाऱ्यांनी पूर्ण केले आहे. नव्या संशोधनामुळे या कालखंडातील वास्तू संरक्षित करणे अधिक सोपे होईल. या संशोधनाची दखल ‘जर्नल ऑफ आíकओलोजिकल सायन्स’ मध्येही घेण्यात आली आहे.
बांधकाम केल्यानंतर काही दिवसांत गिलावा उखडून जातो, असा सर्वसामांन्याचा अनुभव. वर्षांनुवष्रे एखाद्या ऐतिहासिक वास्तूचा गिलावा टिकतो कसा, या प्रश्नाच्या शोधात अनेक संशोधक आहेत. पुरातत्त्व विभागास तर अशी संशोधने नवी नाहीत. आईच्या स्मरणार्थ उभारल्या गेलेल्या बीबी का मकबरा या वास्तूला सुमारे ३५० वर्षे पूर्ण झाली आहेत. अलीकडे या वास्तूचा गिलावा काही ठिकाणी उखडू लागला. त्याचे संरक्षण कसे करायचे, असा प्रश्न पुरातत्त्व विभागातील तज्ज्ञांसमोर होता. ही वास्तू जतन करायची असेल तर प्लास्टरमध्ये नक्की कोणकोणते पदार्थ आहेत, यासाठी काही नमुने प्रयोगशाळेत तपासण्यात आले. त्या काळी गिलावा करताना िलबूरस वापरला जात असे. सिंमेटपेक्षा अधिक मजबुतीसाठी विविध प्रकारचे रस टाकले गेल्याचे रासायनिक चाचण्यातून दिसून आले. विशेष म्हणजे समकालिन बांधकामात दिसून येणारा तांदळाचा भुसा किंवा अन्य पदार्थ गिलाव्याच्या दोन्ही थरात दिसून आले नाहीत. या थरांमध्ये काही सेंद्रीय पदार्थ आढळून आले. त्याचा काही भाग तसा सच्छिद्र स्वरूपाचा आहे. यामुळे जेव्हा हवेत आद्र्रता अधिक असेल तेव्हा ती शोषून घेण्याची वृत्ती प्लास्टरमध्ये आल्याचे दिसून येते. या पदार्थाबरोबरच काही पांढरे स्वच्छ कण आढळून आले आहेत. त्याला जिओलाईट म्हणता येईल. रांगोळीसदृश्य या कणांचा समावेश समकालिन बांधकामात दिसून येत नाही. सेंद्रीय पदार्थ व रांगोळीसदृश्य या पदार्थामुळे बीबी का मकबरा या वास्तूच्या प्लास्टरचा रंग काहीसा वेगळा असल्याचेही या संशोधनामुळे पुढे आले आहे.
या वास्तूला नव्याने कधी प्लास्टर करावे लागल्यास मॅनेजर सिंग यांच्या संशोधनाचा मोठा लाभ होण्याची शक्यता आहे. आद्र्रता शोषून घेण्याच्या प्लास्टरच्या या वृत्तीमुळे ते दीर्घकाळ टिकून राहण्यास मदत झाल्याचे संशोधनात नमूद करण्यात आले आहे. या संशोधनात पुरातत्त्व विभागातील विज्ञान विभागाचे संचालक, प्रो. डी. एन सिंग, प्रो. कन्नन अय्यर, डॉ. एस. एन देशपांडे, डॉ. डी. ए. गुप्ता यांनी मॅनेजर सिंग यांना सहकार्य केले.
संग्रहित लेख, दिनांक 27th Feb 2014 रोजी प्रकाशित
जिओलाईट कणांमुळे ‘बीबी का मकबरा’स झळाळी
ऐतिहासिक वास्तूंच्या प्लास्टरमध्ये कधी तांदळाचा भुसा, वाख किंवा वेगवेगळ्या प्रकारचा रस मिसळण्याची पद्धत १७ व्या शतकात होती. या बांधकाम शैलीतील बीबी का मकबरा वास्तूचा गिलावा करताना रांगोळीसदृश्य जिओलाईटचे मिश्रण वापरण्यात आले.
First published on: 27-02-2014 at 01:55 IST
मराठीतील सर्व महाराष्ट्र बातम्या वाचा. मराठी ताज्या बातम्या (Latest Marathi News) वाचण्यासाठी डाउनलोड करा लोकसत्ताचं Marathi News App.
Web Title: Shining to bibi ka maqbara due to geolite particle