नागपूर : उल्कापाताने ५० हजार वर्षांपूर्वी निर्माण झालेले लोणार विवर कायम परदेशी अभ्यासकांसाठी संशोधनाचा विषय ठरले आहे. मृत होण्याच्या वाटेवर असलेल्या लोणार विवराच्या संवर्धनासाठी ‘मी लोणारकर’ चमू सरसावली आणि अवघ्या तीन वर्षांत त्याचे परिणाम दिसून आले. या विवरावर पहिल्यांदाच २०१९ ला स्थलांतरित रोहित (फ्लेमिंगो) पक्षाचे आगमन झाले होते. त्यानंतर अनेकदा वेगवेगळ्या पक्ष्यांच्या नोंदी याठिकाणी पहिल्यांदाच करण्यात आल्या. आता अत्यंत दुर्मिळ असा ‘काळा कस्तुर’ पक्षी लोणार सराेवर येथे आढळला.
दुर्मिळ असा हा ‘काळा कस्तुर’ पक्षी धारातीर्थ लोणार येथील एका पिंपळाच्या झाडावर सकाळी आठ वाजता आढळून आला. महाराष्ट्र पक्षीमित्र जिल्हा प्रतिनिधी सचिन कापुरे सकाळी पक्षी निरीक्षण करत असताना त्यांना हा वेगळा पक्षी दिसुन आला. त्यांनी त्याचे निरीक्षण केले आणि हा पक्षी वेगळा असल्याने त्याला कॅमेरात कैद करून महाराष्ट्र पक्षी मित्र संघटनेच्या पक्षी अभ्यासकांना पाठवले. या पक्षाची माहिती विचारली असता हा पक्षी दुर्मिळ असून याचे नाव ‘इंडियन ब्लैक बर्ड’ म्हणजेच काळा कस्तुर असल्याचे सांगितले. या भागात हा पक्षी सहसा दिसत नसल्याचे देखील त्यांनी सांगितले.
काळा कस्तूर किंवा ज्याला कस्तुरी, गायकवाड, सालई, सफेद साळुंखी, सालभोरडा किंवा साळोखी अशा अनेक नावांनी ओळखतात. हा पक्षी मध्यम आकाराच्या मैनेएवढा असतो. याची चोच पिवळी असून रंग संपूर्ण काळा असतो. मादीचा कंठ काळ्या रेषा असलेला पिवळट तपकिरी वर्णाचा असतो आणि चोच काळी असते. हा पक्षी फक्त भारतात आणि श्रीलंकेत आढळतो व कमी अंतरावर स्थलांतर करतो. जून ते ऑगस्ट हा त्यांच्या विणीचा काळ असतो. हे पक्षी पानगळीची जंगले व सदाहरितपर्णी वनांमध्ये राहतात. यांची एक प्रजात पश्चिम घाटामध्ये दोन हजार मीटर उंचीपर्यंत वास्तव्य करते.
‘काळा कस्तुर’ हा पक्षी बुलढाणा जिल्ह्यात आढळून आल्याने पक्षी मित्रांमध्ये आनंदाचे वातावरण आहे. बेसॉल्ट खडकातील हे एकमेव विवर १७० मीटर खोल आणि ६.५ किलोमीटर परिघाचे आहे. यामुळेच परदेशी पर्यटक, संशोधक येथे अभ्यासासाठी येतात. मात्र, शासनाने या विवराकडे पूर्णपणे दुर्लक्ष केल्याने हे विवर डबक्याच्या दिशेने वाटचाल करत होते. लोणारच्याच काही तरुणांना ही अवस्था पाहवली नाही आणि प्रत्येक शनिवार व रविवार त्यांनी विवराच्या स्वच्छतेसाठी प्रयत्न सुरू केले.
