हृषीकेश दत्ताराम शेर्लेकर या लेखमालिकेच्या शेवटच्या अध्यायाची सुरुवात मागील लेखापासून झाली आहे. त्यात- ‘भविष्यातील ‘माणूस + यंत्र’ जगात तगून राहण्यासाठीची पूर्वतयारी’ जाणून घेतली. जग नव्या तंत्रज्ञानामुळे आमूलाग्र बदलणार आहे. त्या जगात तगून राहण्यासाठी आपल्याला विविध क्षेत्रांत आवश्यक असलेल्या पूर्वतयारीविषयी आपण जाणून घेतले. त्याचसंदर्भात आजच्या लेखात पाहू या, निरनिराळ्या वयोगटांतील लोकांनी भविष्यातील उच्च तंत्रप्रधान, कृत्रिम बुद्धिमत्ता आणि वस्तुजाल यांनी व्यापलेल्या जगात आपल्यासमोर येणाऱ्या आव्हांनाशी सामना करण्यासाठी काय उपाययोजना कराव्यात, तसेच कोणत्या मानवी मूल्यांचा वापर करत यशस्वी होता येईल, याबद्दल. मागील लेखात आपण मानवाला भविष्यात कोणती कामे उरतील, कोणते व्यवसाय कसे बदलतील, याबद्दल चर्चा केली होती. इथे लेखासोबत दिलेल्या तक्त्यात लहानांपासून ज्येष्ठांपर्यंत वेगवेगळ्या वयोगटांतील वेगवेगळे व्यवसाय करण्याऱ्या लोकांनी थोडक्यात काय करावे, हे दाखवले आहे. सर्वप्रथम २० वर्षांखालील वयोगटाकडे बघू या.. - मागील लेखात पाहिल्याप्रमाणे, डिजिटल अप-स्किलिंग, निर्मिती आणि सर्जनशीलतेवर जोर, कला-क्रीडा-संगीत यांत आवड तसेच मानवी तत्त्वे, मूल्ये जोपासण्यावर भर. आणि सर्वात महत्त्वाचे, मातृभाषा तसेच इंग्रजीमध्ये संभाषणकला वाढवणे. - प्रत्येकाला वरील सर्व गोष्टी शक्य होतीलच असे नाही; सामाजिक व आर्थिक स्तर, मूलभूत बुद्धिमत्ता आणि शिक्षणाच्या उपलब्ध संधी अशा अनेक बाजू त्यास आहेत. - जिथे सखोल व्यावहारिक ज्ञान, व्यवस्थापनकौशल्य आणि क्लिष्ट निर्णय घेण्याची गरज वगैरे नसते तिथून पर्यायी किंवा समांतर मार्ग निवडावे. उदा. कारकुनी नोकरी देऊ शकणारे शिक्षण घेत असतानाच जोडीला कला / क्रीडाविषयक कौशल्य वाढवणे. - पुढे जाऊन सर्व नोकऱ्या आजच्यासारख्या दिवसात आठ-दहा तासांच्या नसतील. कदाचित एकाच मनुष्याचे ‘एक आवडीचा व्यवसाय आणि जोडीला नोकरी अधिक छंद’ असे जीवन असेल. - त्यामुळेच मुलांना वेगवेगळ्या कलांचे शिक्षण देणे, तसेच डिजिटल दुनियेची आवड लावणे सर्वात महत्त्वाचे. - ‘डिजिटल दुनियेची आवड’ म्हणजे फक्त इंटरनेटवरील करमणूक आणि समाजमाध्यमांवर तासन् तास वेळ खर्ची घालणे नसून इंटरनेटवर मोफत असलेली अभ्यासक्रमाशी निगडित शैक्षणिक माहिती, जगभरातील विद्यार्थ्यांशी संवाद व देवाणघेवाण, डिजिटल तंत्रज्ञानाबद्दल माहिती मिळवणे. तरुण वयोगट : - या गटामध्ये, शिक्षण तर घेतलेय, नोकरी/व्यवसायही सुरू आहे, संसारही सुरू झाला आहे, मग आता या वयात नवे काय बरे शक्य होणारेय, असा सर्वसाधारण समज असतो. पण डिजिटल आणि एआय (कृत्रिम बुद्धिमत्ता) साधने हाताळायला आणि कदाचित बनवायला तर नक्कीच शिकू शकाल. - आहे त्याच क्षेत्रात निर्मिती आणि सर्जनशीलतेवर जोर देऊन डिजिटल अप-स्किलिंग, डिजिटल रिइमॅजिनेशन पद्धती वापरून तोच व्यवसाय, नोकरी नावीन्य स्वरूपात करू शकाल. - कला, क्रीडा, संगीत इत्यादी पुन्हा शिकू शकाल. त्यामुळेच काळाच्या पुढे राहणे आणि डिजिटल दुनियेची आवड जोपासणे सर्वात महत्त्वाचे. - बरेचदा अनेक नोकरदार आणि व्यावसायिक भेटतात; त्यांना त्यांच्याच क्षेत्रात काय काय नवीन सुधारणा येतायेत, जगभरात काय होतेय, कोणते तंत्रज्ञान आलेय, याबद्दल माहिती तर सोडाच, परंतु त्याबद्दल जाणून घेण्यात स्वारस्यसुद्धा नसते. परंतु पुढे काय होईल, अशी भीती नक्कीच असते. पंचेचाळिशीनंतरचे वयोगट, निवृत्त नागरिक, गृहिणी : - सध्याच्या काळात एकंदरीत वाढलेले आयुष्यमान, वैद्यकीय तंत्रज्ञानामुळे कोणीही कधीही, कुठल्याही वयात नवनवीन प्रयोग करू शकतात. एका वाचकाने कळवलेल्या प्रतिक्रियेबद्दल थोडेसे.. त्यांनी निवृत्तीनंतर त्यांचा जुना चित्रकलेचा छंद पुन्हा जोपासला अन् संगणक व इंटरनेट वापरून तो जगभर पोहोचवला. त्यांची ही सकारात्मक मानसिकता नक्कीच प्रशंसनीय आहे. - म्हणूनच तक्त्यात दिल्याप्रमाणे, जमल्यास हळूहळू कार्यक्षेत्र बदल, तुमच्या क्षेत्रात एआय / डिजिटल तंत्रज्ञान वापरून स्वत:ची स्पर्धात्मक गुणवत्ता वाढवणे, शक्य झाल्यास आपले व्यावहारिक ज्ञान किंवा कला इतरांना, लहानांना शिकवणे, असे करता येईल. - त्याआधी डिजिटल दुनियेमधील एआय साधने वापरायला शिकणे महत्त्वाचे आणि त्याचबरोबर आपल्या कार्यक्षेत्रात काय काय नवीन सुधारणा येताहेत, जगभरात काय होतेय, कोणते नवे तंत्रज्ञान आले आहे, याबद्दलची माहिती इंटरनेटवर प्रचंड प्रमाणात उपलब्ध आहे, ती वाचणे/पाहणे आवश्यक आहे. - ‘आता या वयात काय करायचेय!’ या वृत्तीपेक्षा ‘मी शिकून इतरांनादेखील शिकवेन’ अशी मानसिकता कधीही चांगली. वरील उपाययोजनांबरोबरच आणखी काही महत्त्वाची यशस्वी होण्यासाठीची सूत्रे खालीलप्रमाणे : (अ) हायपर-पर्सनलायझेशन : प्रत्येक व्यवहार तुमच्या वैयक्तिक गरजा, आवडीनिवडी, आधीचे वापरलेले पर्याय आणि प्राथमिक माहिती लक्षात ठेवून केलेले, जणू काही आपला मित्रच आपल्याशी व्यवहार करतोय! (ब) इकोसिस्टीमचा सर्वोत्तम वापर : भागीदारीतील इतरांच्या ज्ञानाचा, मालमत्तेचा व डिजिटल तंत्रज्ञानाचा पुरेपूर वापर करणे. सगळे एकटय़ानेच करण्याचा प्रयत्न कधीही करू नये. (क) जोखीम पत्करणे : हेतुपूर्वक नोकरी/व्यवसायात बदल आणणे. पण ही जोखीम मोजूनमापून घ्यायला हवी. (ड) अनेकपटींनी मूल्य वाढवणे : जुनेच थोडय़ाफार फरकाने जास्त कार्यक्षम करणे विरुद्ध नावीन्यपूर्ण तंत्रज्ञान शोधून काढून त्या जोरावर व्यवसाय उभारणे. (इ) त्याचबरोबर अर्थातच बौद्धिक बळ, प्रचंड इच्छाशक्ती, जिज्ञासा, अथक प्रयत्न आणि चिकाटी. पुढील लेखात पाहू या.. डिझाइन थिंकिंग, डिजिटल रिइमॅजिनेशन, डिजिटल अप-स्किलिंग पद्धती वापरून नवनिर्माण केलेल्या व्यवसायांतील लक्षणीय बदल. तोपर्यंत आजचा प्रश्न : २०५० मधील शाळा-महाविद्यालये कशी असतील? लेखक टाटा कन्सल्टन्सी सव्‍‌र्हिसेसमध्ये साहाय्यक उपाध्यक्ष आणि सध्या अ‍ॅनालिटिक्स आणि इनसाइट्सच्या यूएसए सेंटरचे प्रमुख म्हणून कार्यरत आहेत. hrishikesh.sherlekar@gmail.com
