अनेक विश्वं पसरत असतात, हा केवळ सिद्धांत न उरता गणितांआधारे ‘शोध’ ठरवणाऱ्या संशोधिकेची ही आत्मकथा! डॉ. उज्ज्वला दळवी लॉरा मेर्सिनी-होटन यांचं ‘बिफोर द बिग बँग’ हे १३२० कोटी वर्षांपूर्वीच्या शिळय़ा घटनेकडे ताज्या नजरेने बघणारं ताजं पुस्तक आहे. अनेक सूर्यमाला, तारकापुंज, आकाशगंगा यांनी खच्चून भरलेलं आपलं विश्व हेच एकमेव विश्व आहे अशी आत्तापर्यंतची आपली समजूत होती. तो ठाम गैरसमज हे पुस्तक दूर करतं. तशी अनेक विश्वं एका अनंत बहुवैश्विक पसाऱ्यात विखुरलेली आहेत असा डॉक्टर लॉरांचा शोध त्या पुस्तकात मांडला आहे. पुस्तक रंजक आहे पण ‘सायन्स फिक्शन’ नाही. एका क्रांतिकारक संशोधनाच्या वाटचालीची, सर्वसामान्यांना समजेल अशा सोप्या भाषेत सांगितलेली ती सुरस आणि चमत्कारिक कहाणी आहे. डॉक्टर लॉरा मेर्सिनी-होटन या कॉस्मॉलॉजी या क्षेत्रातील अग्रगण्य संशोधक आहेत. कॉस्मॉलॉजी म्हणजे कागदावर किंवा संगणकावर गणित मांडून विश्वातल्या घडामोडींचा अंदाज बांधायचं विज्ञान. पण तशा थोर लेखिकेचं पुस्तक वाचताना अनंत अडचणींशी झुंज देत, अपार कष्ट करत यशाचं शिखर गाठणारी एक विद्यार्थिनी म्हणूनच लॉरा डोळय़ांसमोर येते. गच्चीवर आडवं पडून तारे बघताना आपल्या मनात अगदी लहानपणापासून विचार येतो, ‘हे तारे कधीपासून असे लुकलुकताहेत? त्यांचं विश्व कुठवर पसरलेलं आहे? त्याची सीमारेषा आहे का? कधी निर्माण झालं ते?’ मोठेपणी ते प्रश्न मनातल्या अडगळीत ढकलले जातात. पण लॉरा मेर्सिनीनं मोठेपणीही त्या प्रश्नाचा पाठपुरावा केला. तसा विश्वकल्पनेचा वेध घ्यायचा प्रयत्न अडीच हजार वर्षांपूर्वीपासून सुरू आहे. अॅरिस्टॉटलच्या, नंतर टोलेमीच्याही मते पृथ्वी हा विश्वाचा केंद्रिबदू होता. सूर्य, ग्रह, तारे सारे पृथ्वीभोवती फिरत होते. त्या मताला पहिला धक्का दिला तो कोपर्निकसने, १६ व्या शतकात. त्यानेही गणित करूनच सूर्य हा विश्वाचा केंद्रिबदू असल्याचं प्रतिपादन केलं. गॅलिलिओने दुर्बिणीतून ग्रहांची भ्रमंती दाखवून त्याला पुष्टी दिली. आकाशात डोळय़ांनी किंवा दुर्बिणीतून दिसणारं आपलं विश्व हे एकुलतं एक आहे आणि त्याच्या सीमारेषा स्थिर आहेत अशी आत्ताआत्तापर्यंत शास्त्रज्ञांची ठाम समजूत होती. अगदी आइन्स्टाइनचीसुद्धा! आपल्या विश्वातले तारकापुंज एकमेकांपासून दूर दूर जात आहेत हे विसाव्या शतकात जॉर्ज लमेथ ( छीेंद्घ ३१ी) या बेल्जियन शास्त्रज्ञानं प्रतिपादन केलं आणि एडविन हबल या अमेरिकन शास्त्रज्ञानं ते सिद्ध केलं. विश्वातले तारकापुंज एकमेकांपासून दूर जात असले तर ते भूतकाळात कधी तरी एकमेकांना घट्ट बिलगलेले, एकरूप असण्याचीही शक्यता आहेच. म्हणजेच कोणे एके काळी विश्व एका अतिशय मोठय़ा घनतेच्या, सूक्ष्म अतिदाट कणपुंजात किंवा कणात एकवटलेलं होतं. संशोधकांनी गणित केलं. त्याच्यावरून १३२० कोटी वर्षांपूर्वी त्या कणाचा विस्तार सुरू झाला आणि ते प्रसरण अजून चालूच आहे. हीच बिग बँग थिअरी. १९७०च्या दशकात रॉजर पेनरोझ या ब्रिटिश शास्त्रज्ञानं मत मांडलं, ‘‘आपलं विश्व असं निर्माण होण्याची शक्यता जवळजवळ शून्यच आहे.’’ पेनरोझचं ते मत लॉरा मेर्सिनीने एका सभेत ऐकलं. त्या वेळी ती मेरीलँड विद्यापीठात शिकत होती. त्या मताने तिला झपाटलं. तिने विचार केला, ‘म्हणजे सर्वमान्य बिग बँग थिअरी चुकीची आहे का? त्या सुरुवातीच्या घनदाट अतिसूक्ष्म कणाला त्या अशक्यप्राय प्रसरणाची ऊर्जा मिळाली कुठून? हे अफाट पसरलेलं विश्व गच्च ठासून दाटलेल्या अतिसूक्ष्म कणातून सुरू झालं असेल तर त्याच्या उत्पत्तीच्या अभ्यासासाठी अतिसूक्ष्म कणांच्या वागणुकीचे नियम वापरायला हवेत.’ तशा कणांच्या वा कुठल्याही गोष्टीच्या अतिसूक्ष्म घटकतुकडय़ांच्या वागणुकीचा अभ्यास करणारी भौतिकशास्त्राची शाखा म्हणजे क्वान्टम थिअरी. ती तशी नवीच आहे. विस्कॉन्सिन विद्यापीठात यावर मोठं अद्ययावत संशोधन चालू होतं. म्हणून लॉराने पीएचडीचं संशोधन तिथं करायचं ठरवलं. क्वान्टम थिअरीत सतत काही ना काही नवी तत्त्वं मांडली जातात. ते घटक कधी कणांसारखे वागतात तर कधी लहरींसारखे. अणुपरमाणूंपेक्षाही सूक्ष्म कण (१०-३३सें.मी.) तर दोऱ्यांच्या सूक्ष्म वेटोळय़ांसारखे वागतात, हवे तसे चुणले, ओढले, ताणले जातात. विश्वाच्या उत्पत्तीच्या वेळच्या तशा कण- लहर- वेटोळय़ांची गुरुत्वाकर्षणाने, भोवतालच्या पोकळीच्या ओढीने आणि इतर शक्तींमुळे खेचाखेच होते. लॉराच्या मते विश्वात अशी असंख्य अतिसूक्ष्म वेटोळी भिरभिरत, घरंगळत, गडगडत जात असतात. समग्र विश्व अनंत खाचखळग्यांनी, डोंगरदऱ्यांनी व्यापलेल्या अफाट ऊर्जाप्रदेशासारखं आहे. त्यातल्या काही खळग्यांत प्रचंड ऊर्जा एकवटलेली असते. तिथे काही घरंगळती वेटोळी अडकतात, स्थिरावतात. त्यांची स्वत:ची ऊर्जा आणि त्या खळग्यातली ऊर्जा या दोहोंच्या जोरावर ती प्रसरण पावतात. त्यांच्यातून नवी बालविश्वं निर्माण होतात. आपलं विश्व तसंच निर्माण झालं. तो त्या बहुवैश्विक पसाऱ्याचा भाग आहे. इतका आराखडा विज्ञानकादंबरीसाठी पुरेसा झाला असता. पण विज्ञानात त्याच्यातल्या प्रत्येक विधानाला भरभक्कम गणिती पाठबळ द्यावं लागलं. तिथून पुढची काही वर्ष लॉरासाठी ध्यासपर्व ठरली. पोकळीच्या ओढाताणीचा प्रस्ताव मांडणारा तिचा प्रबंध मान्यवरांनी स्वीकारला. पण बहुवैश्विक पसाऱ्याचा वेध घ्यायचा होताच. त्यासाठी तिनं इतर संशोधकांची मदत घेतली, गरज लागली तिथे नव्या विषयांचं सखोल शिक्षण घेतलं, रात्रंदिवस गणितं केली. तिच्या नव्या प्रस्तावासाठी अधिक सबळ पुरावे शोधायला, त्याच्यात चुकून राहून गेलेल्या उणिवा हुडकायला ती झटली. इतकंच नाही तर ‘एकमेव विश्वा’ची जी सर्वमान्य संकल्पना ती खोडून काढणार होती तिचं गणिती समर्थन करायचा, स्वत:चीच टीकाकार बनून आपलाच नवा प्रस्ताव गणिताने खोडून काढायचा प्रामाणिक प्रयत्नही तिने केला. त्या काळात रस्त्यातून चालतानाही तिला डोळय़ांसमोर समीकरणं, सूत्रं, गणितंच दिसत. वाहता रस्ता वेडय़ासारखा ओलांडल्याबद्दल पोलिसांनी तिला दंडही केला! २००५ पासून तिच्या गणितांची उत्तरं वैज्ञानिक जगात क्रमाक्रमानं प्रसिद्ध होऊ लागली. तिनं विश्वाच्या उत्पत्तीविषयी जी संकल्पना मांडली ती त्या वेळच्या सर्वमान्य सिद्धांतांना धक्का देणारी होती. तोपर्यंतच्या इतिहासात तसं धाडस करणाऱ्या, गॅलिलिओसकट सगळय़ा बंडखोरांना प्रस्थापित मातब्बरांनी विज्ञानातून हद्दपार केलं होतं. ‘आपलं विश्व हा एका बहुवैश्विक पसाऱ्याचा भाग आहे,’ असं क्रांतिकारक मत मांडणारा प्रबंध ू एव्हरेट या अमेरिकन संशोधकानं १९५७ मध्ये सादर केला होता. ‘एकमेव विश्व’वाद्यांनी त्याच्या प्रबंधात काटछाट तर केलीच पण त्याला बुद्धिमंतांच्या संशोधकविश्वातून तडक हाकलून दिलं. लॉराच्या कामावरही स्टीव्हन हॉकिंगसारख्या मातब्बरांनी सुरुवातीला कडाडून टीका केली. पण लॉराच्या जगड्व्याळ कामाने तिच्या प्रस्तावाला गणिती कवचकुंडलं घातली होती. हळूहळू मातब्बरांचं मतपरिवर्तन झालं. २००९ मध्ये केंब्रिज विद्यापीठानं प्लँक नावाचा उपग्रह एका अत्याधुनिक, प्रभावी दुर्बिणीसह अवकाशात पाठवला. लॉरानं बहुवैश्विक पसाऱ्याचे जे सात गणिती पुरावे मांडले होते त्यांच्यापैकी सहा पुराव्यांची साक्ष पटवणाऱ्या अंतराळातल्या खुणा त्या दुर्बिणीने २०१५ आणि २०१८मध्ये प्रत्यक्षात हेरल्या. संख्याशास्त्राच्या निकषांनुसार लॉराचं मत बिनशर्त सिद्ध झालं. त्याला केवळ गणिती सिद्धांतच (थिअरी) नव्हे तर ‘शोध’ (डिस्कव्हरी) म्हणूनही मान्यता मिळाली. लॉराच्या त्या ‘दिग्विजया’ची गोष्ट तिनं या पुस्तकात कसलीही बढाई न मारता सांगितली आहे. भौतिकशास्त्रातल्या तशा महान संशोधनाबद्दल सांगताना तिनं क्लिष्ट गणित पूर्णपणे वगळलं आहे. त्यातले वैज्ञानिक संदर्भ समजायला किमान बारावीपर्यंतच्या अभ्यासाचं पाठबळ गरजेचं आहे. पण ते समजले नाहीत तरीसुद्धा तिने मांडलेला तो संशोधनाचा प्रवासच डिटेक्टिव्ह कादंबरीसारखा चित्तथरारक आहे. लॉराचं झपाटलेपण, प्रस्थापित विचारांना शह देणाऱ्या तिच्या संशोधनातले धोके, त्यांच्यावर मात करायला तिनं केलेली ‘अनादिअनंत’ गणिती वणवण हे सारं वाचकाला भारून टाकतं. विज्ञान न समजताही कुतूहल, उत्कंठा, काळजी पानांमागून पानं उलटत पुढे नेतात आणि शेवटी साफल्याचं समाधान वाचकांच्या मनात भरून राहातं. मुख्यत्वे विश्वाच्या उत्पत्तीचा वेध घेणारं, विज्ञानाविषयीचं हे पुस्तक एकाच वेळी दोन समांतर रोमांचकारी कादंबऱ्या वाचल्याचा आनंद देतं. लॉरा मेर्सिनी ही आल्बेनियाच्या जुलमी, कम्युनिस्ट राजवटीत, तडीपार केलेल्या राजकीय संशयिताची मुलगी म्हणून जन्मली. त्या बंदिस्त, संकुचित जगाची तटबंदी ओलांडून लॉरा बाहेरच्या खुल्या जगात पोचली. तिथेही तिने अविश्रांत मेहनत घेऊन भौगोलिक, शैक्षणिक, वैचारिक अशा अनेक सीमा ओलांडल्या. त्यातला कुठलाही टप्पा सहजसोपा नव्हता. त्या कथेचे धागे लॉराच्या वैज्ञानिक प्रगतीच्या धाग्यांत गुंतलेले होतेच. लॉराने ते आपल्या कथनात बेमालूम गुंफून पेश केले. तिच्या खडतर आयुष्याची अनपेक्षित, अतक्र्य वळणं तिच्या ध्यासपर्वाइतकीच थरारक आणि तितकीच स्फूर्तिदायक आहेत. अल्बेनियात वाढलेल्या, इतर भाषांतलं साहित्य चोरून वाचणाऱ्या लॉराचं इंग्रजीवर विलक्षण प्रभुत्व आहे. तिची भाषा सहजसुंदर, ओघवती आहे. तिचं ध्यासपर्व तिला व्हर्जिल या रोमन कवीच्या ‘ऐनीड’ या महाकाव्यातल्या पाताळातल्या फेरफटक्यासारखं वाटतं. कणातून विश्वाची उत्पत्ती शोधताना तिला ‘टू सी अ वल्र्ड इन अ ग्रेन ऑफ सॅण्ड’ ही विल्यम ब्लेकच्या कवितेतली ओळ आठवते. विज्ञानातलं गणिताचं महत्त्व सांगताना तिला ‘मॅथेमॅटिक्स इज द लँग्वेज इन व्हिच गॉड हॅज रिटन द युनिव्हर्स’ ही गॅलिलिओची उक्ती सुचते. तशा अनेक सुंदर वाक्यांनी हे पुस्तक सजलं आहे. तिची साहित्याची आणि संगीताची जाण, अभ्यासू वृत्ती, रसिकता पुस्तकात ठायी ठायी जाणवते आणि सुखावते. पण तिचा उत्तम उदाहरणं निवडायचा गुण मला सर्वात महत्त्वाचा वाटला. मुलांच्या अस्ताव्यस्त कपडय़ांनी भरलेलं कपाट, अंतराळ आणि काळ यांच्या जाळय़ाच्या हॅमकमध्ये लोळणारा द्रव्याचा-ऊर्जेचा गुंडा, डोंगरावरून खाली घरंगळणाऱ्या गोटय़ा, अशी अनेक सोपी, साधी, रोजच्या व्यवहारातली उदाहरणं देऊन ती स्वत:चाच नव्हे तर आइन्स्टाईन- हबल- हॉकिंगसारख्यांचे शोधही आम्हा अजाण पामरांना शिकवते. लॉराचा आजचा दिग्विजयी शोध उद्या कदाचित कालबा होईल. विज्ञानाला त्याच्यापुढची, अधिक दूरची, नवी क्षितिजं खुली होतील. पण आजघडीला विश्वाच्या उत्पत्तीविषयीची सर्वात अभिनव माहिती आपल्याला या पुस्तकातून मजेत वाचायला मिळते, बरीचशी समजतेही! लॉराच्या वाटचालीतून मनाला, विचारांना नवी उमेद, ऊर्जा, स्फूर्ती लाभते. तेवढय़ासाठी तरी हे पुस्तक वाचायलाच हवं.