चिंतनधारा : सुयोग्य शिक्षणाने जीवनाचे प्रश्न सुटतात

राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराज म्हणतात : जेव्हा-जेव्हा शिक्षक हा शब्द माझ्या कानी पडतो तेव्हा-तेव्हा मला भारतातील महापुरुषांची आठवण होते. या महापुरुषांनी हिमालय व गिरिकंदरातील एकांतवास पत्करून अलौकिक बुद्धिमत्तेने जगाचा वेध घेतला. आपला हा अनुभव त्यांनी जगाच्या कल्याणाकरिता ग्रंथरूपाने व प्रत्यक्ष परिव्राजकांचे व्रत घेऊन जनतेस सांगितला. शिक्षक याच परंपरेचे वारसदार होत. शिक्षकांचे कार्य बघावयाचे असल्यास त्यांच्या सभोवतालच्या समाजाकडे बघावे लागेल. समाजाच्या पतितोन्नत अवस्थेवरून शिक्षकांच्या सफल- असफलतेचे अनुमान काढणे सहज शक्य आहे. आपल्या तपस्यापूत जीवन-आदर्शाने समाजाला प्रेरणा देण्याची क्षमता ज्या शिक्षकात नाही, त्याचा विद्यार्थ्यांवरही काही असर होणार नाही. केवळ शिकविणे व भाषण देणे अवगत असले म्हणजे शिक्षक या संज्ञेस आपण पात्र होतो; असे जर कुणी समजत असेल तर तो त्याचा तर्कदोष आहे, भ्रम आहे. शुद्ध आचार-विचार, हेच शिक्षकाचे आभूषण होय व या शुद्धाचरणातूनच त्याच्या वाणीचा प्रभाव निर्माण होत असतो. महिन्याच्या ३० तारखेकडे केवळ पगारप्राप्तीच्या लालसेने लक्ष ठेवणारा शिक्षक हा शिक्षक नसून पुस्तकी पोपटपंची शिकविणारा एक क्षुद्र प्राणी आहे. शिक्षकांविषयी माझी अशी धारणा आहे की, शिक्षक म्हटला की विद्यार्थ्यांची त्याचेवर एक प्रकारची श्रद्धा भावना निर्माण झाली पाहिजे.

शिक्षकीचा पेशा फक्त शाळेतच केला जातो; हे मत मला मान्य नाही. जीवनाच्या प्रत्येक क्षेत्रात या ना त्या रूपाने कळत वा नकळत एक प्रकारचे शिक्षण-सत्र सुरू असते. आई-बाप मुलांना आपल्या घरात नित्य सद्विचारांचे व कार्याचे पाठ शिकवितात. खेडय़ातील किसान, मुलांना आपले किसानकर्म शिकवीत असतो. आपणास माहीत असलेले इतरांस शिकविणे हा प्रत्येक माणसाचा स्वभाव आहे व माहीत नसलेले शिकणे हेसुद्धा माणसाचे स्वाभाविक कर्म आहे. शिक्षण हे इतके सोपे आहे; पण ते आज फार अवघड होऊन बसले, भाररूप होऊन बसले. तेव्हा यात शिक्षण शास्त्राच्या दृष्टीने कुठे तरी चुकते आहे- हे जोपर्यंत शिक्षणशास्त्रज्ञांच्या लक्षात येणार नाही, तोपर्यंत शिक्षण हे संस्कारक्षम व परिणामक्षम होणार नाही हे सुनिश्चित. सुयोग्य शिक्षणामुळे जीवनाचे प्रश्न सुटतात, हा आमच्या पूर्वजांचा अनुभव आहे. परंतु आज शिक्षणामुळे जीवनाचे प्रश्न सुटण्याऐवजी ते अधिकाधिक बिकट होत चाललेले आहेत हे कटू सत्य आहे. प्रतिवर्षी लाखो विद्यार्थी आपली सर्टिफिकेट घेऊन नोकरीसाठी इतस्तत: भटकतात व शेवटी निराश होऊन आत्महत्येपर्यंत त्यांची मजल जाते. हे चित्र देशाच्या विकासाच्या दृष्टीनेही अत्यंत भयानक स्वरूपाचे आहे. नोकरी मिळाली नाही तर शिक्षणाचा उद्देश पूर्ण झाला नाही अशी वेडगळ समजूत आजच्या तरुण पिढीत घर करून बसली आहे. त्यामुळे शेती व वडिलोपार्जित धंदा उपलब्ध असूनही त्यास तो करण्याची लाज वाटते. अशा मन:स्थितीत त्याच्या पदरी निराशाच नाही तर आणखी काय येणार?