पोप ग्रेगरींनी एक नाही, दोन नाही, दहा तारखाच गायब केल्या हे आपण पाहिलं आहे. पण गायब केल्या म्हणजे अस्तित्वात होत्या. म्हणजे कोणतं तरी कॅलेंडर होतं. ते होतं जूलियन कॅलेंडर.
ख्रिस्तजन्मापूर्वीपासून हे कॅलेंडर वापरात होतं. म्हणजे पोप ग्रेगरींनी तो बदल केला तेव्हा हे कॅलेंडर सुमारे १६०० वर्ष जुनं होतं. एवढ्या प्रस्थापित कॅलेंडरमध्ये बदल करायचं धाडस दाखवलं म्हणून पोप ग्रेगरींचं कौतुकच केलं पाहिजे. असो.
हे जूलियन कॅलेंडर आधारित होतं रोमन कॅलेंडरवर. असं मानतात की रोमचा पहिला राजा रोमुलस याने ख्रिस्तजन्मापूर्वी सुमारे ७५० वर्ष हे अमलात आणलं.
हे चांद्र कॅलेंडर होतं आणि ते बारा नाही, दहा महिन्यांचं होतं. सुरुवात मार्चने व्हायची आणि शेवट डिसेंबरने. या महिन्यांची नावं मोठी गमतीची. मार्च, एप्रिल, मे आणि जून ही नावं त्या काळच्या रोमन देवतांच्या नावावरून दिलेली होती. मार्च – मार्स-युद्धदेवता; एप्रिल – अॅफ्रोडायटी – प्रेम, कामवासना, प्रजनन, वगैरेंशी संबंधित देवता; मे – माया -वृद्धीदेवता; आणि जून- जूनो – देवांची राणी. पण पुढच्या महिन्यांची नावं मात्र त्यांच्या क्रमांकांवर आधारित होती. पाचवा, सहावा, सातवा, आठवा, नववा आणि दहावा महिना अशी. यातली पाचवा आणि सहावा या अर्थाची क्विंटिलिस आणि सेक्स्टिलिस ही नावं अपरिचित असली तरी सातवा ते दहावा या अर्थाची सप्टेंबर ते डिसेंबर ही नावं परिचयाची आहेत.
मार्च, मे, क्विंटिलिस आणि ऑक्टोबर हे चार महिने प्रत्येकी ३१ दिवसांचे आणि उरलेले सहा महिने प्रत्येकी ३० दिवसांचे. आता झाली का पंचाईत! कारण ३१ × ४ = १२४, ३० × ६ = १८० आणि १८० + १२४ = ३०४!
आणि चांद्र वर्ष म्हटलं म्हणजे ३५४-३५५ दिवस तरी असलेच पाहिजेत. मग उरलेले ५०-५१ दिवस गेले कुठे?
काही नाही. ते रिकामे दिवस. त्यांना ना तारीख, ना महिना. कोरे दिवस. आणि हे असं दर वर्षी. पोप ग्रेगरींनी दहा तारखा गायब केल्या हे मोठं आश्चर्याचं वाटतं आज. पण या रोमन कॅलेंडरपुढे ते काहीच नाही!
पण त्याकाळी हे खपून गेलं. कारणं तीन. एक तर शेतकरी वगैरे मंडळी या कॅलेंडरवर मुळीच विसंबून राहत नव्हती. त्यांचा भरवसा विविध ताऱ्यांची दर्शनं आणि लोप, इतर ग्रहगोलांचं भ्रमण, वगैरे गोष्टींवर होता. त्यामुळे कॅलेंडरमधल्या त्रुटींनी त्यांना त्यांच्या कामांत विशेष फरक पडत नसे.
दुसरं म्हणजे ज्या दिवसांना काही तारीख, महिना नेमलेला नव्हता ते असायचे थंडीचे दिवस. त्या काळात ना कुठली शेतीची कामं, ना व्यापार, ना सणवार. अशा भाकड दिवसांना तारीख-महिना असला काय, नसला काय, काय फरक पडतो!
तिसरं म्हणजे आठ दिवसांच्या चक्राची बरोब्बर ३८ आवर्तनं या काळात व्हायची. आठ दिवसांच्या चक्राची मातब्बरी अशी की त्यावरून बाजाराचा, दरबाराचा वगैरे दिवस ठरायचे! त्याकाळात दिवसांना अक्षरंही दिली जात. A पासून H पर्यंत. मग अमुक अक्षराच्या दिवशी बाजार, तमुक अक्षराच्या दिवशी दरबार, वगैरे चटकन समजू शके.
अर्थात, ही संकल्पना आपण आजही वापरतो. फक्त आता आपण अक्षरांऐवजी वारांची नावं नेमून देतो दिवसांना. मग शनिवारी ‘काळाचे गणित’ प्रसिद्ध होतं, रविवार सुट्टीचा दिवस वगैरे कोष्टकं बसवता येतात.
म्हणजे गंमत पाहा. ‘आठवडा’ ही संकल्पना किमान सुमारे तीन हजार वर्ष जुनी आहे. फरक इतकाच की त्या काळात आठवडा शब्दश: ‘आठ’वडा होता.
पण हे ५० बिनचेहऱ्याचे दिवस हा प्रकार फार काळ चालला नाही. रोमचा दुसरा राजा नुमा पाँपिलस याने या कॅलेंडरमध्ये अनेक बदल केले. त्याने ३० दिवसांच्या सहा महिन्यांमधून एक-एक दिवस कमी केला. हे सहा दिवस आणि बिनचेहऱ्याचे ५० दिवस असे ५६ दिवस दोन महिन्यांत वाटून टाकले – २८ दिवस प्रत्येकी. मग या दोन महिन्यांचं नामकरण केलं – अर्थातच, जानेवारी आणि फेब्रुवारी असं. पण रोमन संस्कृतीत सम संख्या अशुभ मानत असत. मग या बहाद्दराने जानेवारी महिना २९ दिवसांचा केला.
हे सगळे बदल करून, अखेर एकदा, ते कॅलेंडर झालं ३५५ दिवसांचं – ३१ दिवसांचे ४ महिने, २९ दिवसांचे ७ महिने आणि २८ दिवसांचा एक महिना.
अत्यंत भरवशाच्या, सौर आणि ३६५/ ३६६ दिवसांच्या ग्रेगरियन कॅलेंडरची सुरुवात या अशा भोंगळपणे बांधलेल्या, चांद्र आणि ३०४ दिवसांच्या कॅलेंडरने झाली होती! बसतो विश्वास याच्यावर?
