‘हिंदुधर्माची समीक्षा’ : मानवहिताचा विचार

दुसऱ्या व्याख्यानाचा विषय होता, ‘धर्मलक्षण व धर्मप्रमाण’. यात तर्कतीर्थांनी धर्माची व्याख्या करत म्हटले आहे की, ‘‘अलौकिक शक्तीच्या कल्पनेवर आधारलेले व श्रेयस्कर मानलेले मानवी आचरण म्हणजे धर्म होय.’’ भारतीय संदर्भात श्रुती, स्मृती, पुराण, वेद हे आदी धर्मग्रंथ होत. ‘चोदनालक्षणऽर्थो धर्म:’ अर्थात उपदेश करणारा तो धर्म. धर्म परंपरात यज्ञसंस्था येथे अस्तित्वात होती. यज्ञसंस्थेतून श्रुती, स्मृती जन्मल्या. स्मृतीतून चातुर्वर्ण्य जन्मला. नंतर धर्मात कर्मकांडाचे प्राबल्य वाढले. त्यातून मग अंधश्रद्धा, शोषण सुरू झाले.

तिसऱ्या व्याख्यानाचा विषय होता, ‘हिंदुधर्माचे स्वरूप’. यात तर्कतीर्थांनी हिंदुधर्माची समीक्षा आजवर त्याच्या तीन धर्मस्वरूपांच्या आधारे झाल्याचे लक्षात आणून दिले आहे – १) ऐहिकवादी, २) पारमार्थिक, ३) उभयवादी. या चर्चेत त्यांनी स्पष्ट केले आहे की, हिंदुधर्माची सामान्य लक्षणे ठरविणे कठीण आहे. धर्मस्वरूप विविधता त्यांचे प्रमुख कारण होय. हिंदुधर्म विकास तीन अवस्थांतून विकसित होत गेला आहे – १) जादू, निसर्ग आराधना, पितृपूजा, २) मानवसदृश देवपूजा, ३) एकेश्वरवाद, ब्रह्मवाद व तत्त्ववाद. हिंदुधर्म विकास वा इतिहास लक्षात घेता, दैवी व मानवी अशा स्वरूपातून तो निर्माण झाला असल्याचे सांगितले जाते. तो विविध अवस्थांतून विकसित झाला आहे – वेद उपनिषद, स्मृती, श्रुती, ब्रह्मसूत्रे, पूर्वमीमांसा, सांख्यशास्त्र, योगशास्त्र, पुराणे इ. या धर्माचे प्रमाण आधार ग्रंथ होत. हा धर्म अनेक धर्मीय आक्रमणानंतरही सुरक्षित आहे. आधुनिक काळात ब्रह्मसमाज, आर्यसमाज इ. चळवळींतून यांच्या विकासाचे प्रयत्न झाले आहेत. त्याचीही समीक्षा इतिहासात वेळोवेळी झाली आहे. अध्यात्मवाद आणि भौतिकवाद दोन्हींच्या आधारे हिंदुधर्माची समीक्षा व स्वरूपाचा विचार आवश्यक आहे.

तर्कतीर्थांच्या या ग्रंथाची समीक्षा डॉ. के. ल. दप्तरी, ना. गो. चाफेकर, गोविंद महादेव जोशी, गो. रा. राजोपाध्ये, वि. वि. दीक्षित, प्रा. मे. पुं. रेगे, कॉम्रेड शरद पाटील, प्रा. डॉ. यशवंत मनोहर इ. मान्यवरांनी वेळोवेळी केली आहे.