‘प्रत्येक देशात बुद्धिवंतांचा वर्ग हा सर्वात प्रभावशाली वर्ग असतो. हा एक असा वर्ग असतो जो अंदाज बांधू शकतो, सल्ला देऊ शकतो व नेतृत्व करू शकतो. कोणत्याही देशातील बहुसंख्य लोक बौद्धिक स्वरूपाचे विचार आणि कृतीसाठी जीवन जगत नाहीत. लोकसंख्येचा मोठा भाग हा अनुकरणशील असतो व तो बुद्धिवंतांच्या वर्गाचे अनुसरण करतो. म्हणून देशाचे भवितव्य त्यातील बुद्धिवंतांच्या वर्गावर अवलंबून असते असे म्हणण्यात अतिशयोक्ती नाही. बुद्धिवंतांचा वर्ग प्रामाणिक आणि स्वतंत्र प्रज्ञेचा असेल तर आपण असा विश्वास ठेवू शकतो की हा वर्ग संकटाच्या प्रसंगी लोकांना योग्य नेतृत्व देईल’, हे विचार आहेत डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे. त्याची आज आठवण येण्याचे कारणही तसेच. त्यांचेच नातू असलेल्या प्रकाश आंबेडकरांच्या ‘वंचित’ने सध्या राज्यातील आंबेडकरवादी बुद्धिवंतांच्या घरांसमोर निदर्शने करण्याचा सपाटा लावलाय. डॉ. रावसाहेब कसबे, यशवंत मनोहर, प्रज्ञा दया पवार, अॅड. असीम सरोदे हे त्यातले पहिल्या टप्प्यातले. वंचितचा हा कार्यक्रम पुढे वाढत जाईल यात शंका नाही. आता प्रश्न असा की यात चूक व बरोबर कोण? यावर चर्चा करण्याआधी वंचित तसेच देशातील आंबेडकरवादी राजकारण व त्यात विचारवंतांनी बजावलेली भूमिका यावर दृष्टिक्षेप टाकणे गरजेचे आहे. बाबासाहेब स्वत: प्रज्ञावान होते व समाजातील बुद्धिवंतांनी राज्यघटनेशी बांधिलकी असलेल्या पुरोगामी राजकारणावर अंकुश ठेवावा असे त्यांना वाटे. वर उल्लेखलेल्या उद्गारातून हेच प्रतीत होते. त्यामुळे देशात स्वातंत्र्यानंतर दलितोद्धारासाठी जेवढ्या चळवळी उभ्या राहिल्या व याच विचाराला पुढे नेत जे पक्ष स्थापन झाले त्यात या बुद्धिवंतांचा सहभाग लक्षणीय होता. नंतर एकूणच राजकारण व बुद्धिवंत यांच्यातील दरी वाढत गेली ती हे पक्ष सवंग लोकप्रियतेच्या नादी लागल्यामुळे. तरीही दलित, शोषित, पीडितांच्या प्रश्नावर काम करणाऱ्या पक्षांच्या ध्येयधोरणाचे यथोचित मूल्यमापन आंबेडकरवादी बुद्धिवंत कायम करत राहिले. देशभराचा विचार केला तर आजही ओमप्रकाश वाल्मीकी, चंद्रभान प्रसाद, एस. आर. दारापुरी, प्रा. रतनलाल, ओमप्रकाश सिंगमार यांच्यासह अनेक जण हे काम निष्ठेने करतात. राष्ट्रीय पातळीवर सक्रिय असलेल्या मायावतींच्या बहुजन समाज पक्षाविषयीची यांची मते आजही दखलपात्र समजली जातात.
मात्र हे काम महाराष्ट्रातील बुद्धिवंतांनी पुढे नेले नाही. कधी डावी तर कधी उजवीकडे झुकणारी वळणे घेत राजकारण करणाऱ्या वंचितची निदर्शने करण्याइतपत हिंमत झाली ती यामुळे. या बुद्धिवंतांनी केवळ वंचितच नाही तर इतर आंबेडकरवादी पक्षांच्या ध्येयधोरणांबाबत परखडपणे मते व्यक्त केली असती तर या पक्षांचे राजकारण भरकटले नसते असे मानणारा मोठा वर्ग आजही राज्यात आहे. बाबासाहेबांचे कार्यक्षेत्रच महाराष्ट्र, त्यामुळे त्यांच्या विचारापासून प्रेरणा घेत अनेक कवी, लेखक, विचारवंत या भूमीत तयार झाले. त्यांची त्यांच्या क्षेत्रातील कामगिरीसुद्धा प्रेरणा देणारी होती, पण दलित चळवळीचे एकदोन टप्पे वगळता त्यांनी राजकारणावर अंकुश ठेवण्याचे काम पुढे नेले नाही. तसे घडले असते तर प्रकाश आंबेडकरांना एवढी वळणे घेण्याचे धाडस झाले असते का, या प्रश्नावर विचार करण्याची वेळ या निदर्शनांनी नक्कीच आणली आहे. ज्या एकदोन टप्प्यांचा उल्लेख आधी केला त्यातला महत्त्वाचा म्हणजे दलित पँथरची चळवळ. यात हे सारे बुद्धिवादी अगदी हिरिरीने उतरताना दिसले. नंतर नामांतराचा लढा. त्यातही हे चित्र कायम होते. इतकेच काय तर प्रकाश आंबेडकरांनी राजकारणाची सुरुवात केली तेव्हा राजा ढाले, निळू फुले, अर्जुन डांगळे, अविनाश महातेकर यांच्यासारखे साहित्य व समाजकारण या दोन्ही क्षेत्रांत योगदान देणारे मान्यवर त्यांच्यासोबत सक्रिय होते. आता कार्यकर्त्यांच्या माध्यमातून याच मांदियाळीत काम करणाऱ्या विचारवंतांना ‘टार्गेट’ करण्याचे धोरण आखणारे आंबेडकर ही सुरुवातीला सोबत असलेली मंडळी मध्येच का सोडून गेली? त्यांचा भ्रमनिरास झाला की खुद्द आंबेडकरांचा? याची उत्तरे ते देतील काय? दुसरीकडे प्रकाश आंबेडकरांचे राजकारण कायम संशयाच्या भोवऱ्यात फिरत राहिले म्हणून या विचारवंतांनी त्यांच्याकडे दुर्लक्ष केले असे समजायचे काय? तसे असेल तर हे पाठ फिरवणे झाले व त्याची किंमत आता या साऱ्यांना ‘उग्र निदर्शनाच्या’ स्वरूपात भोगावी लागत आहे असा अर्थ कुणी यातून काढला तर त्यात चूक काय?
© The Indian Express (P) Ltd