महाराष्ट्र लोकसेवा आयोगाच्या बदललेल्या अभ्यासक्रमामध्ये सीसॅट १ मध्ये पर्यावरणशास्त्र या घटकाचा समावेश करण्यात आला आहे. या घटकाचा अभ्यास करताना विज्ञान परिस्थितिकीशी संबंधित महत्त्वाच्या संकल्पना, विविध परिसंस्था, जलीय परिसंस्था, जैवविविधता, जैवविविधता ऱ्हास, भारतातील वन्यजीवन, महाराष्ट्रातील वन्यजीवन, वन्यजीवन संवर्धन, हवामान बदल, हवामान बदलाशी संबंधित कायदे पर्यावरणविषयक विविध समस्या, शाश्वत विकास, हवामान बदलासंबंधित जागतिक स्तरावर होत असलेल्या घडामोडी अभ्यासाव्यात. आज आपण या विषयक महत्त्वाच्या घडामोडी समजून घेणार आहोत. = शाश्वत विकास : पुढील पिढीच्या गरजा भागविण्याचे नैसर्गिक स्रोत धोक्यात न आणता सद्य पिढीच्या गरजा पूर्ण करत जो विकास घडवून आणतो त्यास ‘शाश्वत विकास’ असे म्हणतात. १९९२ साली झालेल्या रिओ दि जेनेरीओ (ब्राझील) येथे पार पडलेल्या वसुंधरा परिषदेत अजेंडा- २१ मान्य करण्यात आला आणि त्यात शाश्वत विकासासंबंधी शिफारसी सुचवल्या गेल्या.= कार्बन सिंक्स : वातावरणात कार्बन डायऑक्साईड हा महत्त्वाचा घटक आहे. मात्र वातावरणात ठरावीक प्रमाणापलीकडे वाढलेला कार्बन डायऑक्साईड वातावरणासाठी घातक ठरू शकतो. विविध स्रोतांमध्ये उत्सर्जति होणारा कार्बन डायऑक्साईड वातावरणात तसाच साठून राहत नाही. त्यातील बराचसा कार्बन डायऑक्साईड वातावरणातील काही घटकांमार्फत शोषला जातो. कार्बन सिंक्स म्हणजे पर्यावरणातील असे घटक, जे उत्सर्जति केलेल्या कार्बन डायऑक्साईडचे शोषण करतात. पर्यावरणातील महत्त्वाचे कार्बन सिंक्स : १) महासागर : बराचसा कार्बन डायऑक्साईड समुद्रातील पाण्यात विरघळतो. २) वने व फायटोप्लँक्टन ३) ध्रुवीय प्रदेशात असणारे हिमनग.= जैविक पुनरुत्थान : मानवी हस्तक्षेपामुळे अनेक जैविक परिसंस्था प्रदूषित होतात. या परिसंस्था मूळ स्थितीत आणणे आवश्यक असते. प्रदूषित परिसंस्थांना जैविक साधनांचा वापर करून पुन्हा मूळ स्थितीच्या जवळपास आणून पर्यावरणाची हानी भरून काढण्याची प्रक्रिया म्हणजे जैविक पुनरुत्थान (बायो रेमिडिएशन) होय. या प्रक्रियेत जैविक साधनांचा वापर करून प्रदूषके पूर्णपणे नष्ट केली जातात किंवा त्याचे रूपांतर हानिकारक नसणाऱ्या किंवा कमी हानिकारक पदार्थामध्ये केले जाते. यामध्ये निर्सगात आढळणारे जिवाणू- बुरशी आणि वनस्पतींचा मनुष्याला हानिकारक असणाऱ्या प्रदूषकांचे विघटन करण्यासाठी वापर केला जातो. जैविक पुनरुत्थान दोन प्रकारच्या पद्धतींनी केले जाते- इनसिटू ((In-Situ) : या प्रक्रियेत मूळ स्थानीच प्रदूषकांवर प्रक्रिया केली जाते. ही जैविक पुनरुत्थानाची सर्वात पद्धत आहे तसेच ही सर्वात स्वस्त आणि कमी हानीकारक आहे. एक्स सिटू (Ex-Situ) : या पद्धतीत प्रदूषित पदार्थ सर्वप्रथम वेगळे केले जातात. त्यांना मूळ स्थानापासून दूर नेले जाते आणि या प्रदूषकांवर जैविक साधनांचा वापर करून त्यांचे विघटन केले जाते. = फायटो रेमिडिएशन : जल आणि मृदा यांमधील प्रदूषके काढून टाकण्यासाठी वनस्पतींचा वापर केला जातो उदा. जलपर्णी. ही पाणवनस्पती असून ती पाण्यातील सायनाईडसारख्या घटकांचे शोषण करते. ब्रासिका आणि दलदल परिसंस्थेत आढळणाऱ्या काही वनस्पती सेलेनियम या प्रदूषकाचे शोषण करतात.डॉ. जी. आर. पाटील -grpatil2020@gmail.com
