आनंद कानिटकर

मागील लेखात बघितल्याप्रमाणे इ. स. पहिले शतक ते इ. स.चौथे शतक या काळात कुषाण घराण्यातील राजे उझबेकिस्थानचा दक्षिण भाग, उत्तर अफगाणिस्तान ते उत्तर भारत या भूभागावर राज्य करत होते. या कुषाण राजांच्या नाण्यांवर ओएशो, मिथ्र, नना इत्यादी इराणीयन देवता तर बुद्ध, मत्रेय, महासेन, विशाख इत्यादी भारतीय देवता आढळतात. सध्याच्या दक्षिण उझबेकिस्तान, उत्तर अफगाणिस्तान, उत्तर पाकिस्तान आणि उत्तर भारत या भूभागात प्राचीन काळी पूजनीय असणाऱ्या देवतांना कुषाण राजांनी आपल्या नाण्यांवर स्थान दिले होते.

त्यांच्या उत्तरप्रदेशातील मथुरेजवळील माट येथील मंदिराबद्दल आपण मागील लेखात बघितले होते. पण याच कुषाणांची अफगाणिस्तान येथे सुर्ख कोताल आणि रबाटक या दोन ठिकाणी दोन मंदिरे होती असे तेथील उत्खननातून आणि शिलालेखांतून समोर आले आहे. ही दोन्ही ठिकाणे कुषाणांच्या इतिहासात अत्यंत महत्त्वाची आहेत. इथे एक मुद्दा लक्षात घेतला पाहिजे की सुर्ख कोताल अथवा रबाटक येथील कुषाणांच्या मंदिरांची स्थापत्य शैली भारतीय मंदिराप्रमाणे नसून, त्या भागात प्रचलित असणाऱ्या ग्रीक मंदिराप्रमाणे होती.

डॉ. श्लुमबर्गर यांनी १९५३ ते १९६३ च्या दरम्यान अफगाणिस्तानातील सुर्ख कोताल येथील टेकडीवर केलेल्या उत्खननातून तेथील तटबंदीयुक्त मंदिर प्रकाशात आले. येथे चार शिलालेख सापडले आहेत. त्यात कुषाण अधिकाऱ्यांचे ग्रीक लिपीतील आणि बॅक्ट्रियन भाषेतील शिलालेखदेखील सापडले, ज्यातून या मंदिराबद्दल अधिक माहिती मिळते. येथे सापडलेल्या ग्रीक लिपी आणि ग्रीक भाषेतील शिलालेख या मंदिराच्या निर्मितीची माहिती देतो. पण यातील राजाचे व अधिकाऱ्याचे नाव नष्ट झाले आहे. हा लेख कुषाण राजा कनिष्क याच्यापूर्वीचा असावा म्हणजेच सुर्ख कोताल येथील मंदिराची निर्मिती कदाचित कनिष्काआधी करण्यात आलेली असावी. परंतु येथेच सापडलेल्या अंदाजे इ. स. १५८ सालच्या शिलालेखात या मंदिराच्या निर्मितीचे श्रेय कनिष्काला देण्यात आले आहे.

सुर्ख कोताल येथील मंदिराची रचना एका टेकडीवर केलेली असून, टेकडीचा पुढील भाग फोडून त्यावर चार ठिकाणी मंच (टेरेस) तयार करण्यात आले होते. हे चारही मंच जिन्यांनी एकमेकांना जोडले होते. येथेच सापडलेल्या अंदाजे इ. स. १५८ सालच्या शिलालेखात नमूद केल्याप्रमाणे येथे नोकोनझोको नावाच्या कुषाण अधिकाऱ्याने येथील विहिरीला पाणी लागत नसल्याने दुसरा कालवा खोदवून घेऊन त्या कालव्याने पाणी आणून विहिरीत सोडले व मंदिराला पाणीपुरवठयाची व्यवस्था केली. (रेखाचित्र पहा).

सुर्ख कोताल येथील टेकडीवरील मंदिराच्या आवारात पश्चिमेला मध्यभागी एक गर्भगृह होते. डॉ श्लुमबर्गर यांच्या म्हणण्यानुसार, त्यांना एक स्त्री व पुरुषाची कमरेपर्यंतची भग्न मूर्ती याच गर्भगृहात सापडली होती. ती भग्न मूर्ती उमामहेश्वराची असावी असा अंदाज त्यांनी व्यक्त केला होता. याशिवाय कालांतराने याच टेकडीवर अजून दोन मंदिरे उभारण्यात आली. त्यात एक प्राचीन इराणीयन पद्धतीचे अग्निमंदिरदेखील होते.

याच मंदिराच्या आवारात कुषाण राजांचे आणि राजपुत्रांचे तीन पुतळे सापडले होते. त्यावर कोणताही लेख नसल्याने ते नक्की कोणत्या राजाचे पुतळे आहेत हे समजले नसले तरी त्यातील एक पुतळा राजा कनिष्काचा नाण्यावरील असलेल्या त्याच्या चित्राच्या साधम्र्यामुळे कनिष्काचा असल्याचे मानले जाते.

याशिवाय उत्तर अफगाणिस्तानातील रबाटक येथे १९९७ साली एका मोठय़ा शिळेवर लिहिलेला लेख सापडला होता. हा लेखदेखील कुषाणकाळातील असून त्यात कुषाण राजा कनिष्क याच्या राज्याच्या पहिल्या वर्षी म्हणजे इ. स. १२८ मध्ये रबाटक येथील मंदिराची निर्मिती करण्यात आली होती हे नमूद केले आहे. या लेखानुसार कनिष्काला इराणीयन देवी नना हिच्या कृपेने राज्यप्राप्ती झाली आणि त्याने येथे ‘बगोलांगो’ म्हणजे देवांचे मंदिर उभारले होते. याच शिलालेखात कनिष्कापर्यंतची कुषाणांची वंशावळ दिलेली असल्याने कुषाण घराण्याच्या इतिहासावर महत्त्वाचा प्रकाश पडला. या लेखात उल्लेख केल्याप्रमाणे येथे कुजुल कडफायसिस, विम तक्षम, विम कडफायसिस आणि कनिष्क यांचे पुतळे उभारले होते. परंतु येथे कोणतेही पुतळे सापडले नाहीत.

रबाटक येथील शिलालेख तालिबान काळात १९९७ साली सापडल्याने या ठिकाणी कोणतेही उत्खनन होऊ शकलेले नाही. तालिबाननंतरच्या काळात २००२ मध्ये केलेल्या एका सर्वेक्षणादरम्यान रबाटक येथेही टेकडीवर मंदिर होते हे तेथे सापडलेल्या अवशेषांवरून लक्षात आले. परंतु अफगाणिस्तानातील युद्धजन्य परिस्थितीमुळे रबाटक येथील पुरातत्वीय स्थळाची खणून अवैध लूट करण्यात आली होती. त्यामुळे तेथे काही खांबांच्या अवशेषांखेरीज व काही घडीव दगडांखेरीज काहीही सापडले नाही. येथील शिलालेखातील उल्लेखावरून कदाचित येथे नना (प्राचीन इराणीयन स्त्री देवता) व उमा या देवतांच्या मूर्तीदेखील पुजल्या जात असाव्यात.

माट येथील शिलालेखात मंदिरासाठी ‘देवकुल’ हा शब्द वापरलेला असून, त्याच अर्थाचा ‘बगोलग्गो’ अथवा ‘बगोलांगो’ हा बॅक्ट्रिअन भाषेतील शब्द अनुक्रमे रबाटक व सुर्ख कोताल येथील शिलालेखांत वापरला आहे. या शब्दाचा अर्थ बग + लांग (किंवा लग्गो) म्हणजे देवाचे मंदिर असा होतो. काही संशोधकांच्या मतानुसार, सुर्ख कोताल आणि रबाटक मंदिरे अफगाणिस्तानातील सध्याच्या ज्या बागलाण प्रांतात आहे, तो ‘बागलाण’ हा शब्द तेथील बगोलांगो या नावाने प्रसिद्ध असलेल्या या कुषाण मंदिरांवरून आला असावा.

माट व सुर्ख कोताल येथील मंदिरे कुषाण राजा हुविष्क याच्या काळात दुरुस्त करण्यात आली होती हे तेथील लेखांवरून समजते. परंतु रबाटक येथील लेखात दुरुस्तीचा नव्हे तर मंदिर उभारणीचा उल्लेख आढळतो. तसेच माट येथे मंदिरासोबतच पुष्करणी, सभागृह व बाग उभारल्याचा उल्लेख शिलालेखात आहे तर सुर्ख कोताल येथील शिलालेखात तेथे कालवा व विहीर खोदल्याचा उल्लेख केलेला आहे. माट, रबाटक आणि सुर्ख कोताल येथील शिलालेख आणि मंदिरांचे अवशेष यातून विविध देवीदेवतांचे उल्लेख व अवशेष आढळतात. किमान माट आणि सुर्ख कोताल येथील मंदिरांच्या गाभाऱ्यात नव्हे तर आवारात कुषाण राजांचे पुतळे सापडले होते हेदेखील लक्षात घेतले पाहिजे.

मागील लेखात बघितल्याप्रमाणे भासाच्या ‘प्रतिमा नाटकम्’ या नाटकात त्याने ज्या प्रतिमागृहाचा उल्लेख केला आहे त्यात मृत राजांचे पुतळे उभारल्याचा उल्लेख आहे. १९२४ साली संशोधक दयाराम साहनी यांनी या ‘प्रतिमा नाटकम्’ मध्ये उल्लेखिलेल्या प्रतिमागृहाप्रमाणे माट येथील कुषाणांच्या देवकुलाला ‘प्रतिमागृह’ म्हणून संबोधता येऊ शकते असे सूचित केले. यानंतर अनेक संशोधकांनी याचा वापर अथवा उल्लेख केल्यामुळे देवकुल, प्रतिमागृह हे शब्दप्रयोग या मंदिरांच्या बाबतीत सहजरित्या वापरले जाऊ लागले.

रबाटक येथील कनिष्काच्या काळातील शिलालेखात खुद्द कनिष्काचा पुतळा उभारल्याचा उल्लेख आहे. त्यामुळे प्रतिमागृह हा शब्द ज्या संदर्भात ‘प्रतिमा नाटकम्’ मध्ये वापरला आहे तो मृत राजांचे पुतळे उभारलेली जागा हा संदर्भ कुषाणांच्या मंदिरांना लागू पडत नसल्याने या माट, सुर्ख कोताल येथील कुषाण मंदिरांना प्रतिमागृह म्हणून संबोधणे योग्य ठरत नाही. या कुषाणांच्या मंदिरांत राजांचे पुतळे उभारलेले असण्याला त्या राजांच्या चक्रवर्ती असण्याशी जास्त संबंध असावा.

kanitkaranand@gmail.com