प्रत्येक गुंतवणूकदाराची मनोमन अशी इच्छा असते की, माझी गुंतवणूक भरपूर परतावे देणारी असावी आणि ती सुरक्षितसुद्धा असावी. गुंतवणूक करताना आपण विचारतो ना, की माझे पैसे आहेत तेवढे मला परत मिळतील, याची किती हमी आहे? याच सुरक्षिततेबाबत मी म्हणतेय. पण हे समीकरण खरंच असतं का? असे गुंतवणूक पर्याय असतात का जिथे परतावे पण जास्त आणि सुरक्षिततासुद्धा खात्रीची? अजिबात नाही! मुळात अनेक असे अनुभवसुद्धा आलेले आहेत, जिथे परतावे कमी आणि मुद्दलसुद्धा खात्रीशीर परत मिळाली नाही. आज आपण सुरक्षित भासणाऱ्या गुंतवणुकीतील असुरक्षिततेबाबत जाणून घेणार आहोत. सर्वात पहिली भासणारी सुरक्षित गुंतवणूक म्हणजे बँकेतील व पोस्टातील मुदत ठेव. आपण पैसे गुंतवले की ते परत कधी आणि किती मिळणार हे आपल्याला माहीत असतं. त्यावर व्याज किती आणि कधी मिळणार हेसुद्धा नक्की असतं. या पलीकडे असतात सार्वजनिक भविष्य निर्वाह निधी, सुकन्या समृद्धी योजना, कर्मचारी भविष्य निर्वाह निधी जिथे व्याजदर बदलत असतात मात्र पैसे परत मिळणार याची खात्री असते. वरील पर्यायांमध्ये बहुतेकदा मुद्दल सुरक्षित असते. परंतु महागाईची जोखीम नक्कीच असते. मुदत जेवढी दीर्घकाळाची असेल तेवढी जोखीम जास्त. इथे जास्त काळासाठी पैसे गुंतवताना व्याजदराची दिशा लक्षात घ्यावी लागते. जर व्याजदर कमी होणार असतील तर आत्ता मिळत असलेले दर लक्षात घेऊन गुंतवणूक करावी लागते. परंतु सध्या कुठल्याही बँकेचे मुदत ठेवींचे दर पाहिले तर लक्षात येतं की, २-३ वर्षांचे व्याजदर जास्त आहेत आणि त्यापेक्षा जास्त कालावधीसाठीचे व्याजदर कमी आहेत. इथे काही अपवाद असू शकतात, कारण कधी कधी काही बँकांकडे निरनिराळ्या योजना राबवल्या जातात आणि काही ठरावीक कालावधींसाठी विशेष व्याजदर दिले जातात. आता जर महागाई वाढणार असेल तर त्यानुसार जर व्याजदर वाढले नाहीत तर गुंतवणुकीचं मूल्य कमीच होणार ना. आजचा एक रुपया आणि ५ वर्षांनंतर मिळालेला एक रुपया हा महागाईनुसार असला तरच त्याची मूळ मुद्दल सुरक्षित समजायची. ही जोखीम आपल्याला दिसत नाही. परंतु पुढे जाऊन पैसे कमी पडले की चूक लक्षात येते. आपण जर एखाद्या ध्येयासाठी मुदत ठेवीतून पैसे गोळा केले असतील आणि तो खर्च महागाईमुळे वाढला तर पैसे कमीच पडणारच.
या गुंतवणुकीला ‘रिइन्व्हेस्टमेंट रिस्क’ म्हणजेच पुनर्गुंतवणूक जोखीमसुद्धा असते. आज ८ टक्के दराने परतावा देणारी मुदत ठेव जर पाच वर्षांसाठी असेल, तर ५ वर्षांनंतर कोणत्या दराने पुढे पैसे गुंतवता येतील, याचा अंदाज बांधणं थोडं कठीण होतं. जेव्हा आपण दीर्घ काळासाठी ‘ॲसेट ॲलोकेशन’ करतो आणि त्यात सुरक्षित गुंतवणुकीचं प्रमाण जास्त असतं, तेव्हा कालांतराने मिळणारे परतावे कमी होऊ शकतात. तेव्हा आपल्या पोर्टफोलिओमध्ये वेगवेगळ्या कालावधी असलेल्या मुदत ठेवी व रोखे असावेत.
आता वळू या अशा परिस्थितीकडे जिथे मुद्दल सुरक्षित नाही. आपण बँकेतील ठेव नेहमीच सुरक्षित समजतो. परंतु एखादी बँक बुडाली तर पैसे परत मिळताना ते किती मिळतील आणि कधी मिळतील हेसुद्धा नक्की नसतं. भलेही ठेव विमा आणि पत हमी महामंडळाच्या (डीआयसीजीसी) नियमानुसार ५ लाखांपर्यंतची रक्कम आपण सुरक्षित मानू शकतो, परंतु ते पैसे हवे तेव्हा मिळत नाहीत. इथे अजून एक गोष्ट लक्षात घेण्याजोगी आहे ती, म्हणजे ५ लाख रुपये ही मर्यादा प्रत्येक गुंतवणूकदाराला लागू होते, प्रत्येक ठेवीला नाही. म्हणजे एखाद्याने दोन वेगवेगळ्या मुदत ठेवींमध्ये प्रत्येकी ४ लाख रुपये गुंतवले असतील, तर डीआयसीजीसीनुसार, मुदत ठेवीत असलेले आठ लाख रुपये नाही तर त्याला केवळ ५ लाख रुपये परत मिळतील. बँक बुडणं हे काही आला दिवस होत नाही, परंतु जेव्हा एखाद्या गुंतवणूकदारांचे सगळेच पैसे एकाच बँकेत असतील आणि तीच बुडाली तर?
अनेकदा आपण पैसे पतपेढ्यांमध्येसुद्धा गुंतवतो, निरनिराळे बॉण्ड किंवा डिबेंचर्स घेतो. तिथेसुद्धा मुद्दल आणि व्याज, दोघांचीही खात्री नाही. सरकारी रोखे वगळता इतर सर्व रोखे, बॅंकेतर संस्थांच्या मुदत ठेवी, सर्वच जोखमीच्या अधीन आहेत. तेव्हा गुंतवणूक करताना एकाच ठिकाणी पैसे ठेवू नये. तीन ते चार पर्याय आणि खात्रीची नीट चौकशी करून मग गुंतवणुकीचं प्रमाण ठरवावं.
पुढे वळू या रोखे संलग्न म्युच्युअल फंडांकडे. आपल्याकडे १८ प्रकारचे म्युच्युअल फंड आहेत, ज्यांना डेट म्युच्युअल फंड म्हटलं जातं. जसं की, ओव्हरनाइट, अल्ट्रा-शॉर्ट, शॉर्ट, मीडियम, लॉन्ग, क्रेडिट रिस्क, कॉर्पोरेट बॉण्ड, इत्यादी. इथे त्या फंडामध्ये कोणत्या प्रकारच्या रोखेसंलग्न गुंतवणुकी आहेत, ते रोखे सरकारी आहेत, बँकांचे आहेत, सरकारी कंपन्यांचे आहेत की गैर सरकारी आहेत, त्यांची मुदत किती आहे, त्यातील क्रेडिट रिस्क किती आहे हे सर्व तपासून त्यांचं वर्गीकरण केलं जातं. कोणत्याही गुंतवणूकदाराने त्याची गरज समजून त्यानुसार साजेसा फंड निवडायचा असतो. इथे सर्वात महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे, बाजाराची जोखीम (मार्केट रिस्क). या फंडातील असलेल्या रोख्यांची किंमत रोज बदलत असते. त्यामुळे आपल्या गुंतवणुकीची रक्कमसुद्धा बदलते. शिवाय जेव्हा जेव्हा फंडामध्ये असलेल्या बॉण्ड्स/डिबेंचर्सचे पत मानांकन (क्रेडिट रेटिंग) खाली येते, तेव्हा तेव्हा नुकसान होतं. वर्ष २०१८ साली व्होडाफोन आणि झी लिमिटेडच्या डिबेंचर्सचे मानांकन कमी झाल्यामुळे म्युच्युअल फंडांने ‘सेग्रीगेटेड फोलिओ’ तयार केले आणि जसजसे डिबेंचर्सचे पैसे आले तसतसे गुंतवणूकदारांचे पैसे परत केले.
म्हणून डेट म्युच्युअल फंड घेताना त्याला कोणते मानांकन प्राप्त आहे, त्यांचा किती कालावधी बाकी आहे, येत्या काळात महागाईचा अंदाज काय आहे यानुसार म्युच्युअल फंड निवडावा. डेट म्युच्युअल फंड हा बँकेतील मुदत ठेवींचा पर्याय म्हणून वापरला जातो. परंतु चांगल्या बँकेतील मुदत ठेव ही डेट म्युच्युअलपेक्षा कमी जोखमीची असते.
सर्वाधिक सुरक्षित म्हणून समजले जाणारे सरकारी रोखे हेसुद्धा जोखीम बाळगतात बरं का. एखादा देश जेव्हा आर्थिक संकटाला सामोरं जात असतो, तेव्हा जागतिक बाजारात त्याच्या रोख्यांसाठी असलेली मागणी कमी होते. जो देश कर्जबाजारी आहे, ज्याच्याकडे कमाईची साधनं कमी आहेत, जिथे महागाई वाढत आहे आणि ज्याचे खर्च कमी होत नाही, त्याचे मानांकन जर खाली आणले तर तिथेसुद्धा जोखीम वाढते. कारण अशा देशाच्या रोख्यांची किंमत कमी होते आणि जे देश हे रोखे बाळगून आहेत, ते या रोख्यांना विकायला काढतात. हे इथेच थांबत नाही. जागतिक रोखे बाजारात जेव्हा या रोख्यांना विकलं जातं, तेव्हा समभाग, सोने, चांदी, आभासी चलन, कमॉडिटी हे सर्वच बाजार खाली येऊ शकतात.
आज अमेरिकेच्या कर्जाखाली बुडालेल्या अर्थव्यवस्थेसमोर हेच आव्हान आहे. जुनी कर्ज फेडण्यासाठी नवीन कर्ज उभारताना त्यांना भरपूर जास्त व्याज दराने रोखे विकावे लागतील. या वर्षी साधारणपणे ९ ट्रिलियन डॉलर इतकं कर्ज त्यांना फेडायचं आहे आणि त्यांचे पतमानांकन खाली आल्याने त्यांच्या रोख्यांची मागणी कमी झाली आहे. इतर देशांकडे अमेरिकेचे असलेले जुने रोखे जर किंमत पडल्याने खूप खाली येणार असतील, तर ते बाजारात विकायला ठेवण्यात येतील आणि तिथे होणाऱ्या नुकसानाची भरपाई ही इतर बाजारातील गुंतवणूक विकून केली जाईल. ही येत्या काळातील सर्वच गुंतवणुकीसाठी असणारी एक मोठी जोखीम आहे.
तेव्हा प्रत्येक गुंतवणूकदाराने पैसे गुंतवायच्या आधी नक्की कोणती जोखीम आहे, हे समजून गुंतवणूक करावी. गुंतवणूक केल्यानंतरसुद्धा त्यावर लक्ष ठेवणं हेसुद्धा तितकंच गरजेचं आहे. म्हणून सतर्क राहा.
trupti_vrane@yahoo.com
प्रकटीकरण : हा लेख फक्त मार्गदर्शनपर आहे. इथे लेखिका कोणतीही जाहिरात करत नाही.
© The Indian Express (P) Ltd