कॅलिफोर्नियाचे रहिवासी सर्पतज्ज्ञ टिम फ्रिडे जवळपास १८ वर्षे कधी स्वतःला सर्पविषाचे इंजेक्शन देत होते आणि कधी स्वतःला विषारी सापाचा चावा घेऊ देत होते. त्यांच्या या वेडातूनच सर्पदंशावरील औषधाचा क्रांतिकारी मार्ग सापडला आहे. पण हा प्रयोग यशस्वी ठरला का, याविषयी…
टिम फ्रिडे यांचे सर्पविषाचे प्रयोग
टिम फ्रिडे यांनी स्वतः अभ्यास करून सापाच्या विषाविषयी प्रावीण्य मिळवले. सीएनएनने दिलेल्या वृत्तानुसार, त्यांनी १७ वर्षे, ९ महिन्यांच्या कालावधीत सातत्याने स्वतःवर विषप्रयोग केले. त्यासाठी त्यांनी जगभरातील प्रत्येक खंडातील विषारी सापांबरोबर प्रयोग केला. ते स्वतःला या सापांच्या विषाचे इंजेक्शन टोचून घेत असत. यामध्ये नागासह माम्बा आणि अन्य विषारी सापांचा समावेश होता. त्यानंतर स्वतःवर होणाऱ्या बदलांच्या नोंदीही ते बारकाईने ठेवत होते. या काळात त्यांनी अक्षरशः शेकडो वेळा सर्पविषाचे इंजेक्शन घेतले आणि स्वतःला विषारी सापाचा दंश होऊ दिला. त्यामुळे त्यांच्या रक्तात प्रतिपिंडे (अँटीबॉडीज) तयार झाली. विशेषतः त्यांना न्युरोटॉक्सिनविरोधात या प्रतिपिंडांमुळे प्रतिकारशक्ती मिळाली होती. त्याचाच वापर करून सर्पदंशावरील औषधांची निर्मिती केली गेली आहे. त्याचे अद्याप मानवावर प्रयोग झाले नसले तरी उंदरांवर केलेल्या प्रयोगांमध्ये हे औषध प्रभावी असल्याचे दिसून आले आहे.
जेकब ग्लॅनविल यांचा अनुभव
जेकब ग्लॅनविल हे रोगप्रतिकारक तज्ज्ञ आहेत. त्यांनी २०१७मध्ये फ्रिडे यांच्या प्रयोगाविषयी एका वृत्तांतामध्ये वाचले. त्यांच्या वाचनात आलेला हा लेख काहीसा चटकदार पद्धतीने लिहिला होता. पण त्यामध्ये काहीतरी अनमोल दडले आहे हे ग्लॅनविल यांनी ओळखले. त्यानंतर त्यांनी फ्रिडे यांच्याशी संपर्क साधला. त्यावर, मी केव्हाची कोणाच्या तरी बोलावण्याची वाट पाहत होतो असे उद्गार फ्रिडे यांनी काढले. त्यानंतर ग्लॅनविल यांनी फ्रिडे यांच्याकडे रक्ताचा नमुना मिळेल का अशी विचारणा केली. फ्रिडे यांच्या प्रयोगाबद्दल ग्लॅनविल यांना प्रचंड आदर असला तरी, ते इतरांना टिमने केलेल्या प्रयोगाचे अनुकरण करू नये असे आवाहन करतात. सापाचे विष अत्यंत धोकादायक असते असे त्यांचे सांगणे आहे.
एकत्र कामाला सुरुवात
ग्लॅनविल आणि फ्रिडे यांच्यामध्ये आश्वासक संवाद झाल्यानंतर दोघांनी एकत्र काम करण्याते मान्य केले. फ्रिडे यांनी ग्लॅनविल आणि त्यांच्या सहकाऱ्यांना ४० मिलीलीटर रक्ताचा नमुना दिला. त्यावर आठ वर्षे संशोधन केल्यानंतर ग्लॅनविल आणि त्यांच्या सहकाऱ्यांकडे इतरांना आनंदाने सांगण्यासारखे काही तरी मिळाले. ग्लॅनविल यांचे सहकारी पीटर क्वाँग हे कोलंबिया विद्यापीठाच्या वॅजेलोस कॉलेज ऑफ फिजिशियन्स अँड सर्जन्समध्ये वैद्यकीय शास्त्राचे प्राध्यापक आहेत. ग्लॅनविल आणि क्वाँग यांनी फ्रिडेच्या रक्तातील प्रतिपिंडे आणि विष-अवरोधक औषधावर आधारित अहवाल प्रसिद्ध केला. त्यामध्ये निदान उंदरांमध्ये १९ प्रजातींचा जहाल विषारी सापांच्या दंशापासून संरक्षण करणाऱ्या विषविरोधी औषधाचे तपशील समाविष्ट आहेत.
संशोधनाचे निष्कर्ष
संशोधकांनी फ्रिडेंच्या रक्तातून प्रतिपिंडे वेगळी काढली. त्यानंतर फ्रिडे यांनी प्रयोगात वापरलेल्या १९ जातींच्या सापांच्या विषाने बाधित झालेल्या उंदरांवर एक एक करून प्रतिपिडांची चाचणी करण्यात आली. या प्रजातींमध्ये कोरल साप, माम्बा, नाग, तायपॅन, क्रेट आणि इतर जातींच्या सापांचा समावेश होता. या प्रक्रियेद्वारे वैज्ञानिकांना सर्व विषांना निष्क्रिय करण्यासाठी लागणाऱ्या किमान घटकांची क्रमबद्ध माहिती मिळाली.
प्रयोग थांबवण्याची गरज
स्वतःवर सर्पविषाचे प्रयोग करताना काही वेळा फ्रिडे यांच्या जिवाला धोका निर्माण झाला होता. त्यानंतर, २०१८मध्ये त्यांनी हे प्रयोग थांबवले. आता ते ग्लॅनविल यांच्या मालकीच्या सेंटीव्हॅक्स या जैवतंत्रज्ञान कंपनीमध्ये कार्यरत आहेत. ग्लॅनविल सेंटीव्हॅक्सचे मुख्य कार्यकारी अधिकारी आणि अध्यक्ष आहेत.
सर्पविषविरोधी औषधांची पारंपरिक पद्धत
विषारी साप चावला तर सर्वांची भिस्त सध्या उपलब्ध असलेल्या पारंपरिक अँटीव्हेनमवर असते. हे औषध व्हिक्टोरियन काळापासून तयार केले जात असून त्याच्या पद्धतीमध्ये फारसे बदल झालेले नाहीत. या पारंपरिक पद्धतीमध्ये सर्पविष बाहेर काढले जाते. हे विष घोडे किंवा इतर प्राण्यांमध्ये लहान मात्रेत इंजेक्शनद्वारे देऊन रोगप्रतिकारक प्रणाली उत्तेजित केली जाते. त्यानंतर, या प्राण्यांचे रक्त काढून त्याचे शुद्धीकरण केले जाते आणि त्यातून विषाविरुद्ध कार्य करणारी प्रतिपिंडे मिळवली जातात. ही प्रक्रिया गुंतागुंतीची आहेच, त्याचबरोबर ती धोक्याचीही असू शकते. त्यासाठी भरपूर मेहनत घ्यावी लागते आणि मिळालेल्या सिरममुळे गंभीर दुष्परिणाम होऊ शकतात.
सर्पदंशाचा धोका
मुख्यत्वे विकासशील देशांमध्ये दररोज सुमारे २०० जण सर्पदंशामुळे मृत्यूमुखी पडतात. तसेच दरवर्षी चार लाख लोकांना अपंगत्व येते. जागतिक आरोग्य संघटनने २०१७मध्ये दुर्लक्षित उष्णकटिबंधीय रोगांच्या यादीत सर्पदंशाचा समावेश केला. ग्लॅनविल यांचे लहानपण ग्रामीण ग्वाटेमालामध्ये गेले. त्यामुळे त्यांना फ्रिडे यांच्या प्रयोगाचे महत्त्व ताबडतोब लक्षात आले.
औषधाचे घटक
संशोधकांनी तयार केलेल्या औषध मिश्रणात शेवटी तीन घटकांचा समावेश होता. त्यापैकी दोन घटक हे फ्रिडेंच्या रक्तातून वेगळी केलेली दोन प्रतिपिंडे होती आणि तिसरा घटक म्हणजे वारेस्प्लॅडिब औषध. हे ९५% सर्पदंशांमध्ये आढळणाऱ्या विकरांना (enzymes) प्रतिबंध करते. पहिले प्रतिपिंड एलएनएक्स-डी०९ म्हणून ओळखले जाते. या प्रतिपिंडाने सापांच्या सहा प्रजातींच्या संपूर्ण विषाच्या घातक मात्रेपासून उंदरांचे संरक्षण केले. दुसरे प्रतिपिंड एसएनएक्स-बी०३ आहे. ब्रिटनमधील सर्पदंश औषधशास्त्रज्ञ स्टीव्हन हॉलयांच्या मते ग्लॅनविल आणि त्यांच्या सहकाऱ्यांनी विकसित केलेली औषध पद्धती चतुर आणि सर्जनशील आहे.
nima.patil@expressindia.com