एअर इंडियाच्या अपघातग्रस्त विमानात ‘रॅट’ सक्रीय असल्याचे पुरावे, ‘रॅट’ म्हणजे नेमकं काय?

स्वयंचलित पद्धत : जेव्हा विद्युत पुरवठा पूर्णपणे बंद होतो किंवा दोन्ही इंजिन निकामी होतात, तेव्हा स्वयंचलितपणे या प्रणालीला चालना मिळते.

मॅन्युअल पद्धत : पायलट कॉकपिटमध्ये स्विच किंवा लिव्हर सक्रिय करून (स्वयंचलित प्रणालीत बिघाड झाल्यास वापरला जातो) RAT ला मॅन्युअली चालना देऊ शकतो.

RAT वापरण्याचा क्रम असा आहे :

• वीज तुटवडा आढळल्यास मुख्य इलेक्ट्रिकल/ हायड्रॉलिक सिस्टममध्ये संपूर्ण बिघाड झाल्याचे समजते.
• RAT यंत्रणा सक्रिय होते, ती स्प्रिंग-लोडेड किंवा हायड्रॉलिक यंत्रणा RAT ला त्याच्या जागेमधून बाहेर ढकलल्याने (सामान्यतः फ्यूजलेज किंवा विंग फेअरिंगमध्ये).
• वायुप्रवाहात टर्बाइन फिरते. विमान पुढे सरकत असताना हवेचा दाब RAT च्या लहान प्रोपेलरला फिरवतो. प्रोपेलर म्हणजे फिरणाऱ्या पंखांच्या मदतीने वस्तू किंवा वाहन पुढे सरकवण्यासाठी वापरले जाणारे एक उपकरण
• रॅट आपत्कालीन जनरेटर (इलेक्ट्रिकल) किंवा हायड्रॉलिक पंप चालवते, जेणेकरून आवश्यक प्रणाली चालविण्यासाठी पुरेशी वीज तयार होते.

तज्ज्ञांचे मत काय?

टाईम्स ऑफ इंडियाच्या वृत्तानुसार, अहमदाबादमध्ये कोसळलेल्या एअर इंडिया ड्रीमलाइनरने टेक-ऑफसाठी संपूर्ण ३.५ किलोमीटरच्या धावपट्टीचा वापर केला. सामान्यतः त्या प्रकारच्या विमानासाठी आवश्यक असलेल्या २.५ ते ३ किलोमीटरपेक्षा जास्त धावपट्टीचा वापर या विमानाने केला होता. प्रस्थानापूर्वी कोणतीही अनियमितता लक्षात आली नाही. विमानतळावरील एका सूत्राने सांगितले की, धावपट्टी, इंजिन थ्रस्ट किंवा फ्लॅप सेटिंग्जमध्ये बदल करण्याची कोणतीही विनंती करण्यात आली नव्हती. हवामान आणि दृश्यमानतादेखील स्थिर होती. शिवाय सभोवतालचे तापमान ऑपरेशनल मानकांमध्ये होते. या परिस्थितीवरून असे दिसून येते की टेक-ऑफ व्यवस्थित झाले आणि लिफ्टऑफनंतर लगेचच अचानक बिघाड झाला आणि त्यानंतर ते लगेचच कोसळणे हे तपासकर्त्यांसाठीही अधिक गोंधळात टाकणारे होते.

विमान वाहतूक तज्ज्ञ कॅप्टन साहिल भल्ला यांनी सांगितले की, AI-171 वर रॅटची जलद सक्रियता हा दोन्ही इंजिन बिघाडाचा संकेत आहे. द फायनान्शियल एक्स्प्रेसला दिलेल्या मुलाखतीत भल्ला यांनी स्पष्ट केले की, इंजिन बिघाड झाल्यानंतर काही सेकंदातच रॅट कार्यरत होते, तर विमानाची दोन्ही इंजिनमधील कार्यक्षमता संपली होती हे स्पष्टपणे लक्षात आले. “रॅटची सक्रियता तत्काळ होती. यावरून असे लक्षात येते की वीज मोठ्या प्रमाणात कमी झाल्यामुळे विमान आपत्कालीन बॅकअप सिस्टमवर अवलंबून होते”, असे भल्ला यांनी सांगितले.

तज्ज्ञांचा असा अंदाज आहे की, दोन्ही इंजिनमधील बिघाड यांत्रिक समस्यांमुळे किंवा इंधनाशी संबंधित समस्येमुळे झाला असावा, त्यामुळे विमान रॅट प्रणालीवर अवलंबून असल्याचे स्पष्ट झाले. टेकऑफनंतर विमानाचे जलद गतीने खाली येणे आणि रॅट सुरू होणे या शक्यतेला बळकटी देते की इंजिन पॉवर बिघाडामुळे विमानाचे उड्डाण उंची राखू शकले नाही. अपघाताच्या तपासणीतून समोर आलेली एक माहिती म्हणजे, अपघातस्थळावरून आलेल्या सुरुवातीच्या प्रतिमांमध्ये दिसणारा लहान राखाडी ठिपका. हा ठिपका विमानाच्या तेव्हाच्या स्थितीतही रॅट सक्रिय असल्याचे दर्शवतो. या निरीक्षणामुळे आणखी एका अनुमानाला बळकटी मिळाली आहे की रॅट उड्डाणादरम्यान एका महत्त्वाच्या क्षणाला इंजिन निकामी झाल्यानंतर लगेचच अ‍ॅक्टिवेट केले गेले असावे. बिझनेस टुडेने दिलेल्या वृत्तानुसार, तज्ज्ञांनी असे सुचवले आहे की हा लहान राखाडी ठिपका रॅटच्या स्थानाचे किंवा अ‍ॅक्टिवेशनचे भौतिक प्रकटीकरण असू शकते. हा एक तपशील आहे, जो विमान वाहतूक तज्ज्ञांना आपत्कालीन वीज प्रणाली नेमकी केव्हा सुरू झाली हे निश्चित करण्यास मदत करू शकतो.

दोन्ही इंजिने निकामी झाल्यास काय होते?

आधुनिक व्यावसायिक विमानांमध्ये दोन्ही इंजिने निकामी होणे ही एक अत्यंत दुर्मीळ घटना आहे. मात्र, जेव्हा ती घडते तेव्हा ती एक भयानक दुर्घटना ठरू शकते. सामान्य परिस्थितीत विमाने एक किंवा अधिक इंजिन चालू असताना उड्डाण करण्यासाठी आणि नेव्हिगेट करण्यासाठी डिझाइन केलेली असतात. जेव्हा दोन्ही इंजिन एकाच वेळी निकामी होतात तेव्हा विमानाला पुढे नेण्यासाठी इंजिन पॉवर उपलब्ध नसते, त्यामुळे एरोडायनॅमिक (एरोडायनामिक म्हणजे हवेच्या प्रवाहांशी जुळवून घेणारी किंवा हवेचा प्रतिकार कमी करणारी वस्तूंची रचना) स्थिरतेवर परिणाम होतो. विमान अजूनही काही काळासाठी गती आणि उंची टिकवून ठेवेल. मात्र, विमानाचे नियंत्रण राखण्यासाठी वैमानिकांना आपत्कालीन वीज आणि नियंत्रण प्रणालींवर अवलंबून राहावे लागते.

दोन्ही इंजिने निकामी झाली तर रॅट आपोआप अ‍ॅक्टिवेट होते, त्यामुळे सामान्य उड्डाण ऑपरेशनसाठी ही प्रणाली पुरेशी नसली तरी आवश्यक उड्डाण प्रणाली सक्रिय राहण्यासाठी पुरेशी चालना यामुळे मिळू शकते. वैमानिकांना नियंत्रण मिळवण्यासाठी किंवा विमान उतरवण्यासाठी रॅट महत्त्वपूर्ण असा वेळ देते.

दोन्ही इंजिनांमधील वीज पुरवठा बंद झाल्याने AI-171 सुरक्षितपणे उंचीवर चढू शकले नाही. उड्डाण नियंत्रण आणि नेव्हिगेशन उपकरणे यासारख्या आवश्यक प्रणालींसाठी आपत्कालीन हायड्रॉलिक किंवा इलेक्ट्रिकल पॉवर निर्माण करण्यासाठी रॅट अ‍ॅक्टिवेट करण्यात आले होते. त्याशिवाय विमान योग्यरित्या कार्य करू शकले नसते. विमानाचे सुरक्षित लँडिंग करण्याच्या प्रयत्नात वैमानिकांना मदत करण्यासाठी मूलभूत नियंत्रण प्रणाली राखण्यात रॅटची भूमिका महत्त्वाची ठरली असती. मात्र, इंजिनशिवाय विमान सुरक्षित उंचीवर पोहोचण्यासाठी पुरेशी चालना मिळविण्यासाठी संघर्ष करावा लागला असता.

दोन्ही इंजिन बिघाडाचे नेमके कारण काय?

एअर इंडिया AI-171 विमानातील दोन्ही इंजिन बिघाडाचे नेमके कारण अद्याप अस्पष्ट आहे. मात्र, तज्ज्ञ या संदर्भात अनेक संभाव्य परिस्थितीचा विचार करत आहेत.

यांत्रिक बिघाड : यांत्रिक बिघाडामुळे दोन्ही इंजिन फेल झाल्यास रॅट सक्रिय करण्याचे कारण स्पष्ट होते. म्हणजेच इंधन समस्या किंवा इंजिनमध्ये दोष असेल तर यामुळे दोन्ही इंजिन एकाच वेळी बंद होऊ शकतात.

इंधनाशी संबंधित समस्या : अचानक इंधन दूषित होणे किंवा इंधनाची कमतरता यामुळे दोन्ही इंजिन अनपेक्षितपणे बिघडू शकते, त्यामुळे जोपर्यंत रॅट अ‍ॅक्टिवेट होऊन परिस्थिती हाताळली जात नाही तोपर्यंत विमानाला आपत्कालीन प्रणालींवर अवलंबून रहावे लागले असते.

विद्युत किंवा हायड्रॉलिक बिघाड : विमानाच्या प्राथमिक कार्यांसाठी आवश्यक असलेल्या विद्युत किंवा हायड्रॉलिक प्रणालींतील महत्त्वाच्या बिघाडामुळेदेखील रॅट अ‍ॅक्टिवेट झाले असावे.

या विमानाचे कॅप्टन सुमित सभरवाल होते. त्यांना ८,२०० तासांचा विमान उड्डाणाचा अनुभव होता आणि ११०० तासांचा उड्डाणाचा अनुभव असलेले फर्स्ट ऑफिसर क्लाईव्ह कुंदर हे त्यांचे सह-वैमानिक होते. उड्डाणानंतर काही सेकंदातच वैमानिकाने मेडे कॉल केला आणि त्यानंतर एअर ट्रॅफिक कंट्रोल (एटीसी)शी संपर्क तुटला आणि विमान जवळच्याच डॉक्टरांच्या वसतिगृहावर कोसळले