-राखी चव्हाण
करोनाकाळात थांबलेली गेंड्यांची तस्करी पुन्हा एकदा सुरू झाली आहे. दक्षिण अफ्रिका, नामिबिया, झिम्बाब्वे, केनिया येथे शिकारीचे प्रमाण कमी होते. मात्र, करोनावरील निर्बंध उठले आणि ही शिकार पुन्हा सुरू झाल्याचे दिसून येत आहे. २०२१मध्ये यात मोठी वाढ झाल्याची आकडेवारी समोर आली आहे.
गेंड्यांच्या किती व कोणत्या प्रजाती आहेत?
गेंड्यांच्या जगभरात पाच प्रजाती आढळून येतात. आफ्रिका खंडात काळा आणि पांढरा गेंडा या दोन प्रजाती आहेत. याच्या तीन मुख्य प्रजाती आशिया खंडात आढळून येतात. त्यात इंडोनेशियाच्या जावा या बेटावर आणि व्हिएतनाममध्ये आढळणारा जावन गेंडा, इंडोनेशियाच्या सुमात्रा बेटावर आढळून येणारा सुमात्रीयन गेंडा आणि तिसरा म्हणजे भारतीय गेंडा किंवा एक शिंगी गेंडा जो भारत आणि नेपाळमध्ये आढळतो. जावन गेंडा ही जात ईशान्य भारतापर्यंत आढळत असे, पण आता तेथून ते लुप्त झाले आहेत.
गेंड्यांची शिकार कशासाठी?
गेंड्यांची शिकार ही फक्त त्याच्या शिंगांसाठी केली जाते. त्याचा वापर आशियाई औषधांमध्ये तसेच येमेन व ओमान या देशात खंजीर तयार करण्यासाठी केला जातो. शिंगांपासून तयार केलेल्या चूर्णांमध्ये औषधी गुणधर्म असतात. हे चूर्ण कामोत्तेजक असते अशी धारणा चीन आणि पश्चिम आशियातील राष्ट्रांमध्ये आहे. या समजुतीमुळे गेंड्यांची मोठ्या प्रमाणावर शिकार केली जाते. आंतरराष्ट्रीय बाजारात मिळणाऱ्या भरमसाट मोबदल्यामुळे उच्चस्तरीय, आर्थिकदृष्ट्या सबळ, आधुनिक शस्त्रास्त्रांनी सुसज्ज अशा शिकारी टोळ्या सक्रिय आहेत. या टोळ्या स्थानिक रहिवाश्यांना विविध आमिषे दाख्रवून शिकारीत सहभागी करुन घेतात.
भारतात गेंड्यांचा अधिवास का धोक्यात आला?
भारतात गेंड्यांची संख्या कमी होण्यासाठी शिकार हेच एकमेव कारण नाही तर धोकादायक वनस्पतींमुळे त्यांच्या अधिवासाला धोका पोहोचल्यानेदेखील त्यांची संख्या कमी होत आहे. प्रामुख्याने आसाममधील काझिरंगा अभयारण्यात पार्थेनियम, लँटाना यासारख्या १८ आक्रमक वनस्पतींमुळे गेंड्यांचा अधिवास धोक्यात आला आहे. या वनस्पतीमुळे गेंड्यांचे अन्न असलेल्या इतर वनस्पती नाहीशा होत आहेत. त्याचा अभ्यास करण्यासाठी डेहरादून येथील भारतीय वन्यजीव संस्थेने पथदर्शी प्रकल्प राबवण्यासाठी परवानगी मागितली आहे.
जगभरात किती आफ्रिकन गेंडे शिल्लक आहेत?
जगभरात केवळ २३ हजार ४३२ आफ्रिकन गेंडे शिल्लक आहेत. आययूसीएनच्या (इंटरनॅशनल युनियन फॉर कन्झर्वेशन ऑफ नेचर) अहवालानुसार अफ्रिकेने २२ हजार १३७ गेंडे संरक्षित केले आहेत. त्यातील सहा हजार १९५ काळे तर १५ हजार ९४२ पांढरे गेंडे आहेत. २०१८ आणि २०२१ दरम्यान गंभीर धोक्यात असलेल्या काळ्या गेंड्यांची संख्या वार्षिक तीन टक्केप्रमाणे वाढली तरीही पांढऱ्या गेंड्यांची संख्या दरवर्षी सुमारे ३.१ दराने कमी होत आहे.
आशिया खंडात गेंडा संवर्धन योजनेचे फलित काय?
आशिया खंडात नेपाळ आणि भारतात गेंडा संवर्धन योजनेची चांगली अंमलबजावणी झाली. नेपाळमध्ये गेंड्यांना आधी शिकारीचा धोका होता. योजना अमलात आल्यावर शिकारीवर नियंत्रण आले, पण हवामानातील बदलामुळे येणारा पूर, दुष्काळ, वणवा याचा परिणाम गेंड्यांवर होत असल्याचे दिसून आले. एकशिंगी गेंड्यांची संख्या वाढली आहे. मात्र, इंडोनेशिया, मलेशियातील सुमात्रा आणि जावा या गेंड्यांच्या दोन दुर्मिळ प्रजातीची स्थिती गंभीर आहे. तस्करांच्या तडाख्यातून जगभरातील वस्तुसंग्रहालय आणि प्राणीसंग्रहालय सुटलेले नाही. येथूनही गेंड्यांच्या शिंगांच्या चोरीचे प्रमाण वाढत आहे.
गेंड्यांना वाचवण्यासाठी पर्यावरण संरक्षणवादी काय करत आहेत?
गेंड्यांच्या संरक्षणासाठी अनेक संस्था आणि सरकार एकत्र काम करत आहेत. ही प्रजाती नामशेष होण्यापासून राेखण्यासाठी ‘ट्रान्सलोकेशन प्रोग्राम’, ‘डिहॉर्निंग प्रोग्राम’ आणि संरक्षित अभयारण्ये अशा तीन कार्यक्रमांची आखणी करण्यात आली आहे. स्थानांतरण कार्यक्रमाअंतर्गत गेंड्यांना जोखमीच्या भागातून नवीन ठिकाणी हलवतात, जेथे ते प्रजनन करू शकतील आणि नवी पिढी तयार होऊ शकेल. दक्षिण अफ्रिकेत वर्ल्ड वाईल्डलाईफ फंड हे इझेम्वेलो केझेडएन वाइल्डलाइफ आणि इस्टर्न केप पार्क्स आणि टुरिझमसोबत काम करत आहे. गेल्या २० वर्षात त्यांनी २०१ काळ्या गेंड्यांना नवीन ठिकाणी स्थलांतरित केले. तसेच १२ गेंड्यांचा जन्म या कालावधीत झाला. डिहॉर्निंग कार्यक्रमांतर्गत प्रशिक्षित पशुवैद्यक गेंड्यांची शिंगे काढून टाकतात कारण त्यांना शिंगांसाठी ठार केले जाते. शिंगे काढून मग त्यांना जंगलात सोडले जाते. दक्षिण आफ्रिकेतील झुलुलँड राइनो अभयारण्यात पांढऱ्या गेंड्यांना वाचवण्यसाठी हा कार्यक्रम राबवला जात आहे. अनेक देशांनी गेंड्यांसाठी संरक्षित अभयारण्ये तयार केली आहेत. शेवटचे उरलेले जावान प्रजातीचे गेंडे उजंग कुलोन राष्ट्रीय उद्यानात संरक्षित आहेत.