सार्वजनिक क्षेत्रातील बँकांच्या १०.२४ कोटी खात्यांमध्ये फेब्रुवारी २०२३ पर्यंत ३५,०१२ कोटी रुपये जमा करण्यात आले होते, जे गेल्या १० वर्षांपासून ऑपरेट करण्यात आलेले नाहीत. या रकमेवर कोणीही हक्क न सांगितल्यामुळे ती बँकांनी रिझर्व्ह बँकेकडे (RBI) हस्तांतरित केली आहे. कोणाकडूनही दावा न करण्यात आलेली ही अशी रक्कम आहे, जी १० वर्षांपेक्षा जास्त काळाहून कोणीही ऑपरेट केलेली नाही, म्हणजे त्यावर कोणीही हक्क सांगितलेला नाही. मार्च २०२२ पर्यंत बँकांमध्ये ४८,२६२ कोटी रुपये दावा न केलेल्या ठेवींच्या स्वरूपात होते. वित्त राज्यमंत्री भागवत कराड यांनी लोकसभेत लेखी उत्तरात ही माहिती दिली.
भारतीय रिझर्व्ह बँक डिपॉझिटर्स एज्युकेशन अँड अव्हेअरनेस फंड (DEAF)मध्ये कोणीही दावा न केलेली रक्कम ठेवली आहे. फेब्रुवारी २०२३ पर्यंत स्टेट बँक ऑफ इंडिया (SBI) कडे ८,०८६ कोटी रुपये, पंजाब नॅशनल बँकेकडे ५,३४० कोटी रुपये, कॅनरा बँक ४,५५८ कोटी रुपये आणि बँक ऑफ बडोदाकडे ३,९०४ कोटी रुपये एवढी कोणीही हक्क न सांगितलेली रक्कम होती. रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडिया (RBI) नुसार, जर एखाद्या ग्राहकाने त्याच्या खात्यातून १० वर्षांपर्यंत कोणताही व्यवहार केला नाही, तर त्या खात्यात जमा केलेल्या रकमेवर दावा करता येत नाही. ज्या खात्यातून व्यवहार होत नाहीत ते खाते निष्क्रिय (Dormant account) समजले जाते. दावा न केलेली रक्कम बचत खाते, चालू खाते, मुदत ठेव आणि आवर्ती ठेव खात्यात असू शकते. बँक खाते निष्क्रिय होण्याची अनेक कारणे असू शकतात, जसे की खातेदार बँक खाते विसरणे किंवा खातेदाराचा मृत्यू, कुटुंबातील सदस्यांना मृताच्या खात्याबद्दल माहिती नसणे, चुकीचा पत्ता किंवा नॉमिनी खात्यात नोंदणीकृत नसणे.
हेही वाचाः ChatGpt : ‘त्या’ व्यक्तीने ChatGPT कडे केली पैशांची मागणी, एका मिनिटात खात्यावर १७ हजार जमा! नेमकं प्रकरण काय?
खात्यातील रकमेची माहिती कशी मिळवला?
दावा न केलेल्या ठेवींची माहिती सहसा फक्त बँकेच्या वेबसाइटवर उपलब्ध असते. ही माहिती खातेदाराच्या खात्यात पॅन कार्ड, जन्मतारीख, नाव आणि पत्ता यावरून मिळू शकते. सामान्य चौकशी आणि आवश्यक कागदपत्रे घेतल्यानंतर बँका निष्क्रिय खात्यात असलेली रक्कम व्याजासह परत करतात.
दावा कसा करायचा?
बँकेशी संपर्क साधून आवश्यक कागदपत्रे पुन्हा जमा केल्यानंतर खातेदाराला बँक खात्यात असलेली रक्कम काढता येते. जर खातेदाराचा मृत्यू झाला असेल, तर नामनिर्देशित व्यक्ती दावा न केलेल्या रकमेवर सहजपणे दावा करू शकतो. नॉमिनीला खातेधारकाचे मृत्यू प्रमाणपत्र द्यावे लागेल. यासोबतच त्याला त्याची केवायसी कागदपत्रेही द्यावी लागतील. संयुक्त खाते असल्यास बँक मृत्युमुखी पडलेल्या खातेदाराचे नाव काढून टाकू शकते आणि हयात असलेल्या खातेदाराला सर्व अधिकार देऊ शकते.
नॉमिनी नाही तर काय करायचे?
जर नामनिर्देशित व्यक्ती कोणत्याही खात्यात नोंदणीकृत नसेल, तर दावा न केलेल्या खात्यातून पैसे काढण्यासाठी बँकेकडे जाणाऱ्या व्यक्तीला लहान रक्कम काढण्यासाठी उत्तराधिकार प्रमाणपत्र आणि मोठी रक्कम काढण्यासाठी उत्तराधिकार प्रमाणपत्र सादर करावे लागेल. खातेदाराची इच्छा असेल तर त्याचीही तपासणी केली जाईल. सहसा बँक दावा दाखल केल्यानंतर १५ दिवसांच्या आत निकाली काढते.