सुधीर खोत
मध्यमवर्गीय असो किंवा उच्च मध्यमवर्गीय कुटुंब असो, अनेकदा लहानपणापासून आर्थिक दृष्टिकोन आणि सवयी योग्य पद्धतीने रूजत नाहीत. त्यामुळे पैशांबाबतची मानसिकता योग्य प्रकारे विकसित होत नाही. कुटुंबप्रमुख काम करून पैसा कमावतो आणि तो पैसा कुटुंबातील प्रत्येकाच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी खर्च केला जातो. पण पैसा कसा येतो आणि कुठे जातो? या प्रक्रियेचं संपूर्ण आकलन होण्यासाठी घरामध्ये कुटुंबाच्या उत्पन्नाबद्दल चर्चा होणे अत्यंत गरजेचे आहे.

कुटुंबाचे उत्पन्न कितीही असो, उत्पन्न आणि खर्च हे सातत्याने सुरू असणारी प्रक्रिया आहे. ही प्रक्रिया जरी सगळ्यांसाठी महत्त्वाची असली, तरी आपण तिला समजून घेण्याचा प्रयत्न कितीदा करतो?

राजकारणाप्रमाणेच पैसा हा विषय आपल्या जेवणाच्या टेबलावर क्वचितच चर्चिला जातो. काही कुटुंबांमध्ये तर हा विषय ‘टॅबू’ मानला जातो. पैशांबद्दल न बोलायचे विचारायचे नाही आणि विशेषतः लहान मुलांसमोर तर अजिबात पैशांबाबत चर्चा करायाची नाही असा नियम असतो.

परिणाम काय होतो?

बहुतेक मुले पैशांबद्दल अत्यंत अपुरी, चुकीची किंवा नकारात्मक विचारसरणी घेऊन मोठी होतात. पैसा हे गुपित नाही, तर तो म्हणजे तुम्ही केलेल्या कामाचा मोबदला आहे. पण या पृथ्वीवरील ८० टक्के लोकांची ‘मनी सायकोलॉजी’ अर्थात पैशांची मानसिकता नकारात्मक आहे. (स्रोत: The Psychology of Money, Morgan Housel)

लहानपणापासूनच मुले पैशाची व्याख्या ही चिंता, ताण, भांडण किंवा केवळ खर्च अशा नकारात्मक गोष्टींशी जोडतात. याचे मुख्य कारण म्हणजे, आपण बहुतेक वेळा या नकारात्मक अनुभवांना पैसा या संकल्पनेशी जोडतो. आपल्या अभ्यासक्रमात पैशाचे शिक्षण दिले जात नाही. एक विद्यार्थी शिक्षण पूर्ण करून पैसा कमवायला लागेपर्यंत काही लाख रुपये खर्च होतात. तरीही त्या विद्यार्थ्याला स्वतःची आर्थिक परिस्थिती सुधारण्यासाठी संघर्ष का करावा लागतो? याचे कारण म्हणजे बहुतेक घरांमध्ये लहानपणापासूनच पैशाबद्दल कधीच खुलेपणाने चर्चा केली जात नाही. अशा वातावरणात वाढलेली पिढी स्वतःची आर्थिक जबाबदारी घेताना गोंधळून जाते. म्हणूनच, पैसा ही गोष्ट घरात लपवण्याची नसून समजावून सांगण्याची आहे.

जर आपण कौटुंबिक उत्पन्नाबद्दल घरी चर्चा केली नाही, तर काय होऊ शकते?

१. गोंधळ आणि अवास्तव अपेक्षा

घरात किती पैसा येतो आणि जातो, याची माहिती नसल्यास नकळत अनावश्यक खर्च होतात. हळूहळू ती सवय बनते. अपेक्षा वाढतात आणि कर्ज घ्यावे लागते. त्यामुळे मिळणारा पैसा कमी वाटतो. त्या अपेक्षा पूर्ण न झाल्याने चिंता, तणाव वाढतो. त्याचा परिणाम कामावर आणि तब्येतीवरही होतो.

२. गोपनीयतेमुळे निर्माण होणारा ताण

कुटुंबप्रमुख सर्व जबाबदारी माझीच आहे, असा विचार करत इतर सदस्यांना आर्थिक मांडणी स्पष्ट करत नाही. हेतू चांगला असतो तो म्हणजे, त्रास टाळण्याचा. पण यामुळे इतर पर्याय किंवा उपाय दिसतच नाहीत.

३. एकटेपणा आणि मानसिक थकवा

जर कुटुंबप्रमुख सर्व निर्णय एकट्याने घेत असेल, तर त्याच्या जीवनात एकटेपणा आणि मानसिक थकवा निर्माण होतो.

४. पिढ्यानपिढ्या पैसा हाताळण्याचे अज्ञान

आपल्याला नियमितपणे आणि गरजेइतके व्यवस्थित उत्पन्न मिळते का? – असा प्रश्न विचारण्याची सवयच नसल्यामुळे पैशाच्या प्रक्रियेबद्दल गोंधळ कायम राहतो.

आर्थिक सक्षम कुटुंब काय करतात?

‘हार्वर्ड बिझनेस रिव्ह्यू’च्या एका अभ्यासानुसार, आर्थिकदृष्ट्या सक्षम कुटुंबे नेहमीच पैशाबाबत मोकळेपणाने चर्चा करतात. त्याठिकाणी मुलांना लहानपणापासूनच गुंतवणूक, उत्पन्नाचे स्रोत, आणि खर्च-उत्पन्न ताळमेळ कसा साधायचा यांसारख्या गोष्टी शिकवल्या जातात.

काही उदाहरणे:

१. मुलांना दिलेल्या पैशाचे नियोजन कसे करावे हे शिकवले जाते. त्यात गुंतवणुकीचा विचार कधी आणि कसा करायचा? यावर विशेष भर असतो.

२. कोणताही आर्थिक निर्णय घेतल्यानंतर त्यावर मोकळा संवाद होतो. मुलांना त्यात सहभागी करून घेतले जाते.

३. एखादी आर्थिक चूक झाली, तरी ती लपवली जात नाही. त्यावर चर्चा होते आणि त्या चुका पुन्हा टाळण्यासाठी आणि सुधारण्यासाठी उपाय केले जातात.

एक उदाहरण:

संजय आणि अनुजा हे पुण्यातील मध्यमवर्गीय जोडपे होते. संजय दरमहा १ लाख रुपये उत्पन्न कमवत होता. मात्र अनुजाला घरातील उत्पन्न-खर्च याबद्दल फारशी माहिती नव्हती. त्यामुळे ती फर्निचर, क्लासेस, सहली यावर भरपूर खर्च करत असे. संजयसुद्धा मन दुखावू नये म्हणून तिला काही सांगत नसे.

एक दिवस अचानक संजयची नोकरी गेली. त्यामुळे कुटुंब आर्थिक अडचणीत आले. मात्र जर त्यांनी कुटुंबाच्या उत्पन्नावर मोकळेपणाने संवाद साधला असता, तर ते संकट सहज टाळता आले असते.

उघडपणे चर्चा केल्यामुळे काय फायदे होतात?

  • आर्थिक साक्षरता वाढते आणि घरातील तरुणांना पैसा हा फक्त खर्चासाठी नसतो हे समजते
  • बचत, गुंतवणूक आणि जोखीम याचे आकलन होते.
  • एक कुटुंब म्हणून काम करता येते.
  • कुटुंबात निर्णय सामायिकपणे घेतले जाऊन जबाबदारी वाटली जाते.
  • कर्ज, शिक्षण, निवृत्ती योजना अशा बाबतीत एकसंध दृष्टिकोन तयार होतो.
  • आकस्मिक प्रसंगांची तयारी होते
  • आपत्कालीन निधी, विमा किंवा नोकरी गेल्यास काय करायचे यावर आधीच चर्चा झालेली असते.
    निष्कर्ष-

पैसा हा गुपित नाही. योग्य मानसिकता तयार केली, तर पैसा हे साधन होऊ शकतो, अडचण नाही. त्यासाठी घरात पैशाबद्दल मोकळेपणाने आणि सातत्याने संवाद होणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.

आजपासून सुरुवात करा:

१. कुटुंबाने एकत्र बसून उत्पन्न आणि खर्चाची चर्चा करा.

२. उत्पन्न, खर्च, आणि उद्दिष्टांबद्दल मोकळेपणाने बोला.

३. मुलांना लहान वयातच आर्थिक निर्णय घेण्यामध्ये सामावून घ्या.

४. जेवणाच्या वेळेस अधूनमधून हलक्या-फुलक्या स्वरूपात पैसा या विषयावर संवाद साधा

कुटुंबाच्या उत्पन्नावर चर्चा हीच कुटुंबाच्या सुरक्षिततेची पहिली पायरी आहे.

sudhirkhot@kaijing.in

सुधीर खोत (लेखक फायनान्शियल फिटनेसचे संस्थापक असून फायनान्शियल थेरपिस्ट आहेत.)