संगीताचा शरीरावर आणि मनावर होणारा परिणाम जगभरातून अतिशय प्रगत वैद्याकीय शास्त्राच्या आधारे अभ्यासला जात आहे. तुम्हाला तुमचा मेंदू तरुण ठेवायचा असेल तर दर्जेदार संगीताचा रसास्वाद घेतला पाहिजे. पण यासाठी ‘ऐकणं’ आणि ‘रसास्वाद’ घेणं यातली पुसटरेषा मात्र ओळखू आली पाहिजे. संगीत हे केवळ अभिव्यक्तीचे किंवा अभिरुचीचे माध्यम नसून ती मेंदूला अधिक तीव्र, अचूक आणि संवेदनक्षम बनवणारी अशी एक प्रभावी साधना आहे, हे लक्षात घ्यायला हवं.
स्वत:च्याच आनंदात हरवून साधं सोपं बडबड गीत गाणारं लहान मूल असो किंवा एखाद्या मोठ्या मैफिलीमधल्या क्लिष्ट रागसंगीताचा अर्थ लावणारा विद्वान श्रोता असो; या दोघांच्या, किंबहुना प्रत्येकाच्याच श्रवणानंदात ‘मेंदू’ हा अपरिहार्यपणे सहभागी असतो. संगीताचे सादरीकरण होत असताना एकाच वेळी गायकाचा गळा, वादकाचे हात आणि श्रोत्यांची दाद असा संवाद होत असतो. या संवाद प्रक्रियेत मेंदू आणि मन नेमकं कसं कार्य करतात?
या कुतूहलापोटी मिरज येथील नामांकित एंडोक्रिनोलॉजिस्ट (हार्मोन्स आणि अंत:स्रावी ग्रंथींसंबंधित विकारांवर उपचार करणारे डॉक्टर) व मधुमेहतज्ज्ञ डॉ. मिलिंद हरी पटवर्धन यांच्याशी बातचीत करण्याचा योग आला. प्रगत वैद्याकशास्त्र, भारतीय रागसंगीत, तत्त्वज्ञान, संगीत आणि अध्यात्म या विषयातील त्यांच्या उत्तम व्यासंगातून त्यांनी संगीत रसास्वादाचा शारीरिक आरोग्याशी संबंध, त्यामागील मेंदू-विज्ञान, आनंद-अनुभूतीला मिळणारा शारीरिक प्रतिसाद आणि तणावमुक्ती अशा दुर्लक्षित पण महत्त्वपूर्ण गोष्टींवर सखोल चिंतन केलं आहे. त्यांच्या विवेचनातून, मानवी मेंदू यंत्रणा ही संगीतातून मिळणाऱ्या आनंदामुळे सक्रिय, तजेलदार आणि सुसंवादी कशी होते हे समजतं. प्रस्तुत लेखामधून त्यांच्या विचारांचा गोषवारा सारांशरूपाने मांडण्याचा प्रयत्न करणार आहे.
कोणतंही संगीत सादर होत असताना, ते संगीत ऐकणाऱ्या श्रोत्याच्या मेंदूमध्ये प्रचंड मोठी सुसंवादी उलथापालथ सुरू असते. संगीत संवेदनांचा अर्थबोध हा मेंदूतील विशिष्ट संदेशवाही न्यूरॉन्समार्फत होत असतो. हे न्यूरॉन्स ज्या वेळी संगीत ग्रहण करतात, त्या वेळी मेंदूतील अनेक प्रकारच्या अवचेतन पेशी आणि अंत:स्रावी ग्रंथी उद्दीपित होऊन सुसंवादीपणे कार्य करू लागतात. कानांनी ऐकू येणारं सुस्वर संगीत हे मेंदूभर पसरून शरीरात एक प्रकारची ‘हार्मनी’ तयार करीत असतं. संगीताचा रसास्वाद घेत असताना आपल्याला जो आनंद होतो त्याचा परिणाम शरीरभर, रोमारोमांत, रंध्रारंध्रांत पाझरत असतो, ज्यामुळे मेंदूची यंत्रणा, पेशी-प्रवाह व इतर शारीरिक सुसूत्रता सक्रिय आणि सुसंवादी होत असते. भारतीय असो किंवा पाश्चात्त्य, गळ्यातून निघणारं असो किंवा वाद्यातून निघणारं, संगीत हे कानांनीच ऐकू येतं. पण मग ऐकू येणाऱ्या या संगीताचं पुढे काय होतं? ते नेमकं कळतं कशाला? कानाला की मेंदूला? ध्वनी हा कानातून आपल्या मेंदूपर्यंत कसा जातो? हा सगळा ध्वनिसौंदर्य प्रवास बघणं फार रोमांचक आहे.
संगीत श्रवण प्रक्रियेत कलाकाराइतकाच, रसास्वाद घेणारा श्रोताही सहभागी होत असतो. कुठलेही ध्वनी, नाद किंवा संगीत हे सर्वप्रथम कंपनांच्या स्वरूपात तरंग किंवा लहरी निर्माण करीत असतात. या लहरी आपल्या बाहेरच्या कानाच्या पडद्यावर येऊन आदळतात. त्याला लागून असलेला आतला कान हा एखाद्या भूलभुलैयासारखा असतो. त्याच्या अस्थि श्रृंखलेतून या ध्वनिलहरी ‘क्लॉक्लिया’ नावाच्या एका भागावर जाऊन आदळतात. या क्लॉक्लियाला एक सपाट पडदा असतो, ज्याला ‘बेसमेंट मेम्ब्रेन’असे म्हणता येईल. आश्चर्याची गोष्ट म्हणजे या पडद्यावर पियानोच्या पट्टीप्रमाणे विशिष्ट क्रमाने वेगवेगळ्या आवाजाच्या पट्टीला (पीच) प्रतिसाद देणारे केशतंतू (हेअर सेल्स) असतात. बाहेरून विशिष्ट पीचची आंदोलनं आली की, त्या त्या पीचला प्रतिसाद देणारे हेअर सेल्स आंदोलित होतात, तिथले तंतू कंपित होतात आणि मेंदूकडे विशिष्ट स्वराची किंवा सांगीतिक भाषेची संवेदना पोहोचवली जाते. बाहेरून ऐकू येणारं संगीत, प्रत्यक्ष गाता अथवा वाजवता आलं नाही तरीही सामान्य श्रोता ते ऐकून प्रतिसाद देऊ शकतो, कारण तो श्रोता प्रत्यक्ष संगीत निर्मितीत सहभागी होत नसला तरी प्रत्येकाच्या शरीरांतर्गत हा बेसमेंट मेम्ब्रेन ‘सांगीतिक भाषेचा रिसिव्हर’ म्हणून एखाद्या पियानोप्रमाणे काम करीत असतो.
कानाच्या बाहेरील भागातून येणाऱ्या ध्वनीचे रूपांतर इलेक्ट्रोकेमिकल आवेगांमध्ये होत असते, जे आतल्या कानातील श्रवण तंत्रिकेद्वारे मेंदूत पाठविले जातात. साध्या सोप्या आवाजांना कानातील न्यूरॉन्स प्रतिसाद देतात तर इतर गुंतागुंतीच्या आवाजांवर विश्लेषणात्मक प्रक्रिया करण्याचे पुढील काम मेंदूतील न्यूरॉन्स स्मरणशक्तीच्या आधारे करतात. संवेदना उद्दीपित करणारा असा एक न्यूरॉन हजारो न्यूरॉन्सला जोडला जात असतो, ज्यामुळे कानांनी ऐकलेली संगीताची एक साधी लकेरदेखील आपला संपूर्ण मेंदू झंकारत असतो. म्हणून कानांनी ऐकू आलेलं संगीत हे केवळ एक आकलन नसतं, तर त्यामुळे आपला मेंदूही काही तरी गाऊ किंवा वाजवू लागतो. असा गाणारा, वाजवणारा आणि संगीताने झंकारणारा मेंदू म्हणजे आरोग्यासाठी एक वरदानच आहे. मात्र मेंदू असा आपोआप गात नसतो. त्याला ‘श्रवणाने’ उद्दीपित करावं लागतं, ‘गातं’ ठेवावं लागतं. संशोधक म्हणतात की ‘तुम्हाला तुमचा मेंदू तरुण ठेवायचा असेल तर दर्जेदार संगीताचा रसास्वाद घेतला पाहिजे.’ पण यासाठी ‘ऐकणं’ आणि ‘रसास्वाद’ घेणं यातली पुसटरेषा मात्र ओळखू आली पाहिजे.
नियमितपणे आल्हाददायक संगीत ऐकणं आणि प्रत्यक्ष संगीत शिकणं हे मेंदूच्या गतिशीलतेसाठी फार महत्त्वाचं आहे. मानवी शरीरांतर्गत अनेक ‘बायोलॉजिकल रिदम्स’ (शरीरात नैसर्गिकरीत्या घडणाऱ्या शारीरिक क्रियांचे चक्र किंवा जैविक लय) असतात, ‘सरकॅडियन क्लॉक्स’ (शरीराचे अंतर्गत घड्याळ, जे शारीरिक कार्य उदा. झोपणे, उठणे, शरीराचे तापमान इत्यादींवर नियंत्रण ठेवते.) असतात; तसंच हृदयाची गती, श्वासाची गती, संप्रेरकं या सगळ्या शरीरांतर्गत क्रियांमध्ये एक प्रकारची ‘लय’ असते. ही शरीरजन्य लय शरीरातील अनेक पेशींपर्यंत पोहोचत असते. अनेक पेशींना सक्रिय करून ती ऊर्जा पुरवत असते. गर्भात असताना आईच्या ह्रदयाचे ठोके हे आपल्या ‘डीएनए’वर इम्प्रिंट होत असतात, साधारणपणे त्या आसपास असलेलं संगीत हे आपल्याला भावतं. स्वर, ताल, लय, इत्यादी बाह्य संगीताचं ट्युनिंग शरीरांतर्गत असलेल्या नैसर्गिक संगीताशी होत असतं, ज्याला संगीताची ‘समज’ विकसित होणं असं म्हणता येईल. ही समज जितकी विकसित, तितकंच शरीरातील पेशींचं विसंवादी असलेलं कार्य सुसंवादी होतं. श्रुतीप्रधान आणि लयप्रधान असलेलं बहुरंगी भारतीय संगीत, त्यातील अनेक रागरागिण्या, कोमल, तीव्र सुरांचा रंगपट, या सगळ्या विविधांगी श्रवणामुळे मनाचे दर्जेदार असे रंजन होत असते. त्याचबरोबर सूक्ष्म संगीतातील नाद किंवा क्लिष्ट संगीतलहरी ऐकून त्यांचे अर्थ लक्षात ठेवण्याची आपल्या मेंदूची क्षमताही विकसित होत असते, ज्याला स्मरणशक्ती तल्लख करणे असेही म्हणता येईल. संगीताचा मेंदूवर, शरीरावर आणि मनावर होणारा परिणाम जगभरातून अतिशय प्रगत वैद्याकीय शास्त्राच्या आधारे अभ्यासला जात आहे. आधुनिक प्रकारच्या संगीतविषयक मेंदू अध्ययनात इईजी (इलेक्ट्रोएन्सेफॅलोग्राम), एमईजी (मॅग्नेटोएन्सेफॅलोग्राफी), एफएमआरआय (फंक्शनल एमआरआय) अशा अत्याधुनिक तंत्राचा वापर करून संगीतकार आणि सामान्य व्यक्तींच्या मेंदूतील क्रियाशीलता तुलनात्मक पद्धतीने मोजण्यात येते. त्यातून आता असे निष्कर्ष पुढे येत आहेत की, संगीताचा रसास्वाद ही केवळ एक कलात्मक प्रक्रिया नसून, ती मेंदूच्या सुसंवादी हालचाली नियंत्रित करणारी, हार्मोन्सच्या संतुलनावर खोलवर सकारात्मक बदल घडवून आणणारी शारीरिक क्रियादेखील आहे. त्यामुळे संगीत ही केवळ अभिव्यक्तीचे किंवा अभिरुचीचे माध्यम नसून ती मेंदूला अधिक तीव्र, अचूक आणि संवेदनक्षम बनवणारी अशी एक प्रभावी साधना आहे असं म्हणावं लागेल. संगीतातून निर्माण होणारी आनंदाची अनुभूती ही आपल्या मेंदूत खोलवर असणाऱ्या ‘रिवॉर्ड सेंटर’मधील पेशीत ‘डोपामिन’ हे सुसंवादी संप्रेरक सक्रिय करीत असते. म्हणून उत्तम शारीरिक आरोग्यासाठी, मेंदू तल्लख राहण्यासाठी, संगीत शिकणं, ते शिकवणं आणि दर्जेदार संगीताचा रसास्वाद घेणं यापैकी आपल्याला जे जमेल ते काहीही, मनापासून आणि नियमित करणं हे अतिशय महत्त्वाचं आहे.
हृदयाचं आरोग्य चांगलं राहावं म्हणून अनेक जण ज्याप्रमाणे ‘कार्डिओ एक्सरसाइज’ करीत असतात त्याप्रमाणे मेंदूचं आरोग्य उत्तम आणि तजेलदार राहावं म्हणून उत्तम, आवडणारं आणि शांत करणारं संगीत एका जागी स्वस्थ किंवा ध्यानस्थ बसून ऐकण्याचा नियमित व्यायाम करणं उत्तम. रोज वीस मिनिटं आणि किमान तीन महिने असं नियमित करून बघितल्यास मेंदू तजेलदार व स्मरणशक्ती तल्लख होत असल्याचा अनुभव येऊ शकतो.
हृदयासंबंधीच्या अनेक चाचण्यांमुळे अनारोग्याचे निदान (डायग्नोसिस) पटकन होऊ शकते; परंतु मेंदू आरोग्यासंबंधीच्या तपासण्या करण्याची वरचेवर आवश्यकता भासत नाही; त्यामुळे जोवर काही होत नाही तोवर मेंदू स्वास्थ्याकडे तितकंसं गांभीर्यानं पाहिलं जात नाही. पण ‘उत्तम’ संगीत ऐकणं हा मेंदूसाठी, मेंदूतील रासायनिक संतुलनासाठी आणि संप्रेरकांच्या उद्दीपनासाठी सर्वोत्तम व्यायाम आहे’ हे अभ्यासकांनी सांगितलेलं लक्षात घेतलं तर कदाचित निदानापर्यंत जाण्याची वेळही येणार नाही.
भारतीय संगीताच्या संदर्भाने डॉ. पटवर्धन यांनी संगीत, त्यातून मिळणारी आनंद-अनुभूती, त्यातून सुदृढ होणारे मेंदूआरोग्य याबाबत मांडलेले हे विचार संगीत शिकणाऱ्या, शिकविणाऱ्या, गाणाऱ्या, ऐकणाऱ्या, जाणणाऱ्या साधकांसाठी आणि संगीत कलेच्या सामान्य आस्वादकांसाठी, अभिरुची आणि आरोग्य अशा दोन्ही दृष्टिकोनातून अत्यंत चिंतनीय आहेत. चांगलं संगीत ऐकणं हा मेंदूचा सर्वांगीण व्यायाम आहे हे त्यांनी आपल्या सुरेख विश्लेषणातून पटवून दिलंय. याविषयी अधिक चांगल्या प्रकारे जाणून घेण्यासाठी पुण्याच्या सुप्रसिद्ध गायिका व संगीतगुरू माधुरी डोंगरे यांच्या विद्यार्थ्यांसाठी ‘संगीत आणि आनंद-अनुभूती’ या विषयावर सादर झालेलं डॉ. पटवर्धन यांचं हे महत्त्वपूर्ण चिंतनात्मक विवेचन ‘नाद-माधुरी’ या यूट्यूब चॅनलवर दोन भागांत विनामूल्य उपलब्ध आहे.