– शुभा थत्ते
‘पेरिप्लस ऑफ हिंदुस्थान’ हे पुस्तकाचे शीर्षक वाचल्यावर त्यात काय खजिना भरला आहे याची कल्पना येत नाही ! पेरिप्लस म्हणजे समुद्रमार्गाने केलेली प्रदक्षिणा. या दोन खंड असलेल्या पुस्तकात पहिला खंड इ. स. पूर्व ३०२ मध्ये हिंदुस्थानला भेट देणाऱ्या मॅगेस्थेनिसपासून इ.स. १५२४ मध्ये याच भूमीवर देह ठेवणाऱ्या वास्को दि गामापर्यंत आहे; तर दुसरा खंड १५०० साली आलेल्या पोर्तुगीज व्यापारी बार्बोझापासून सुरू होऊन १६७२ मध्ये आलेल्या ईस्ट इंडिया कंपनीच्या डॉक्टर फ्रायरशी संपतो. या सर्वांनी लिहून ठेवलेली त्यांच्या नजरेतील हिंदुस्थानची निरीक्षणे आहेत. काटेकोरपणे तारीख, वार नोंदी ठेवण्याची भारतीयांमध्ये प्रथा नव्हती, त्यामुळे हा इतिहास नव्हे. पण त्या काळापासून या सव्वीस जगप्रवाशांना दिसलेला, तुकड्यातुकड्यांनी विणलेला हिंदुस्थानचा कोलाज म्हणता येईल.
हे देखणे पुस्तक दोन खंडांत पुठ्ठ्याच्या बांधणीत व त्याला शोभणाऱ्या सौम्य रंगाच्या खोक्यात ठेवून सादर केले आहे. अन्वर हुसेन यांच्या मुखपृष्ठ व आतील रेखाचित्रांनी पुस्तकाला शोभा आली आहे. आतील नकाशे व प्रवाशांचे मार्ग माहितीपूर्ण आहेत. अतिशय नाट्यमय शैलीत लिहिलेले हे पुस्तक वाचताना आपण त्या काळात जातो व त्यांच्या नजरेतून एके काळी सोन्याचा धूर असलेल्या आपल्या देशाच्या इतिहासात रमतो. हे पुस्तक म्हटलं तर प्रवास वर्णन नाही व इतिहासही नाही. जगातील वेगवेगळ्या भागांतून आलेल्या २६ दर्यावर्दी. साहसी आणि वेगवेगळ्या हेतूने हिंदुस्थानात आलेल्या या चौकस, अभ्यासू, निरीक्षक अशा माणसांच्या या वैयक्तिक प्रतिक्रिया आहेत. त्यामुळे त्या तितक्या वस्तुनिष्ठ असतीलच असे नाही, हे लेखिकेने प्रांजळपणे मांडले आहे. त्याचप्रमाणे जिथे अतिशयोक्ती असण्याची शक्यता वाटते तेव्हा तसे ते नमूद केले आहे. या त्यांच्या प्रतिक्रिया जितक्या बोलक्या तितक्याच त्यांना अचंबित करणाऱ्या आहेत. कारण त्या काळात आपला देश सोडून इतक्या वेगवेगळ्या संस्कृती, प्रगत संस्कृती असतील याची त्यांनी कल्पनाही केली नव्हती. त्यामुळे त्यांची निरीक्षणे ते ज्या प्रांतातून फिरत होते तेथील भूगोल, इतिहास, राजकीय व सामाजिक व्यवस्था, व्यापार, पीकपाणी, वस्त्रप्रावरणे, खाणेपिणे, दिनचर्या, प्रथा, पशुपक्षी, वनस्पती यासंबंधी आहेत. उदा. त्यांनी प्रथमच पाहिलेला प्राणी, हत्ती व त्याचे त्यांनी केलेले वर्णन किंवा फणस हे फळ व त्याचे वर्णन आपल्याला फार गमतीशीर वाटते. त्याचप्रमाणे १६१५ ते १९ या काळात हिंदुस्थानात राजदूत म्हणून आलेला पहिला इंग्रज सर रो यांना त्या काळी अत्यंत वाईट परिस्थितीत असलेल्या इंग्लंडपुढे जहांगीरची समृद्धी व संपत्ती डोळे दिपवणारी असणे साहजिक आहे. अत्यंत प्रतिकूल परिस्थितीत या सर्वांचा झालेला प्रवास, वाटेत नैसर्गिक व मानवनिर्मित संकटांना तोंड द्यावे लागल्यामुळे झालेल्या हालअपेष्टा या सर्वांचे वर्णन वाचण्याजोगे आहे. त्यांच्या या कष्टप्रद प्रवासाचा व मन:स्थितीचा वेध सुनंदा भोसेकर यांनी त्यांच्या हृद्या कवितेत सुरुवातीस घेतला आहे. हे २६ प्रवासी वेगवेगळ्या देशांतून आलेले व त्यांचे लिखाण त्यांच्या त्या काळातील भाषांतून केलेले व नंतर काही वर्षांनी त्याचे भाषांतर इंग्रजीत झालेले, या सर्वांचा पाठपुरावा करून त्याचे दुवे जोडणे यासारखे किचकट व दुर्धर काम सुनंदा भोसेकरांनी अतिशय मेहनतीने केले आहे हे वाचताना जाणवते.
‘पेरिप्लस ऑफ हिंदुस्थान’ : खंड १ व २, – सुनंदा भोसेकर, ग्रंथाली प्रकाशन, अनुक्रमे पाने – २७६, ३४८ किंमत- ७५०
thatteshubha@gmail.com