गुणवत्तेत ‘शोले’ न आवडणारे समीक्षक व प्रेक्षक त्या काळातही होते. तात्कालिक समीक्षकांकडून ‘शोले’वर भरपूर टीका झाली. हिंसक चित्रपट वा लांबलेला रक्तरंजित चित्रपट असेच अनेक समीक्षकांचे मत होते. पण चित्रपट असा व इतका लोकप्रिय झाला की शोले न पाहणारा प्रेक्षक सापडणे अवघड झाले. मिनर्व्हा चित्रपटगृहात ७० एम एम व स्टिरिओफोनिक साऊंड यात ‘शोले’ पाहाणे रोमांचक अनुभव ठरे. म्हणूनच तर गावावरून मुंबईला आलेल्या पाहुण्याला शोले दाखवणे सामाजिक सांस्कृतिक सवय वा गरज झाली होती. तेव्हा चित्रपट पाहण्यास प्रामुख्याने एक पडदा चित्रपटगृह हाच एकमेव मार्ग होता. मुंबईत दूरदर्शनचे (१९७२) आगमन झाले होते तरी सुरुवातीला काही वर्षे त्याचे प्रक्षेपण फक्त सायंकाळी सहा ते रात्रौ दहा याच काळात असे. ‘शोले’च्याच पुढील शुक्रवारी झळकलेल्या ‘जय संतोषी माँ’ पौराणिक चित्रपटाने शोलेच्या अभूतपूर्व वातावरणातही लोकप्रियता संपादली याचेही केवढे कौतुक. ते दिवस शहराकडून ग्रामीण भागाकडे सावकाशपणे चित्रपट प्रदर्शित होण्याचे होते. त्यामुळेच गावागावातून मुद्रित माध्यमातून येणार्‍या शोलेच्या गोष्टींवर समाधान मानावे लागे. एखाद्या चित्रपटाचे यश असेही विचारात घ्यायला हवेच.
‘दिलवाले दुल्हनिया…’ येईपर्यंत चित्रपट व समाज यात केवढा तरी बदल झाला. इतका की या चित्रपटाचे नाव डीडीएलजे असे इंग्रजी शार्ट फॉर्म करणे सुरु झाले व ते तात्कालिक युवा पिढीने आनंदाने स्वीकारले. तो एक ट्रेन्ड होऊन गेला. एव्हाना दरम्यान रंगीत दूरदर्शन व व्हिडिओ (१९८२) व उपग्रह वाहिन्यांचेही (१९९१) यांचे आगमन झाले. व्हिडिओ थिएटर ही संस्कृतीही रुजली होती. खुली अर्थ व्यवस्था व जागतिकीकरण यांचेही वारे समाजात रुळत होते. या सर्व पार्श्वभूमीवर एक मोठाच बदल म्हणजे चित्रपट ही सामान्य माणसाची भावनिक व मानसिक गरज ही ओळख व ताकद हळूहळू मागे पडत चालली होती (विशेषत: चित्रपटगृहात येणाऱ्या टाळी शिट्टी वाजवायच्या संदर्भात) आता चित्रपट ही नवश्रीमंत व उच्चभ्रू सुखासीन वर्गाची गरज होत चालली होती. डीडीएलजे तर संपूर्णपणे इंग्लंडमध्ये घडतो. हाच काळ युरोप अमेरिकेत भारतीयांची पुढची पिढी वयात येण्याचा व त्याना वतन की याद म्हणजेच भारताची आठवण येणारा होता. शाहरुख खान याच वर्गासह कार्पोरेट पिढीचा हिरो म्हणून लोकप्रिय होत होता. हे सगळेच डीडीएलजेच्या पथ्यावर पडणारे होते.
पण तरी इतका काळ चित्रपटाने मुक्काम करावा? अगदीच अलीकडे तर जबरा हिट ठरलेले असे बाजीराव मस्तानी, सुलतान, रुस्तम यासारख्या चित्रपटांचीही गर्दी चवथ्या पाचव्या आठवड्यात ओसरतेय. प्रेम रतन धन पायो, धोनी अनटोल्ड स्टोरी, शिवाय, ऐ दिल है मुश्किल अशा अनेक चित्रपटांचा पहिल्या तीनच दिवसांचा व्यवसाय महत्वाचा झाला. आता पिकू अथवा पिंक यासारखे चित्रपट वगळता चित्रपटाच्या गुणवत्तेचीही चर्चाच होत नाही. फार पूर्वी चित्रपट फक्त रोप्यमहोत्सवी वा सुवर्ण महोत्सवी यश संपादन करून त्यांची रिळे कायमची डब्यात वा गोडाऊनमधे जात नसत. त्याचा प्रभाव इतका व असा असे की त्याच्या संदर्भातील किती तरी गोष्टी एका पिढीकडून पुढच्या पिढीत जात राहिल्या हे यश कसे मोजणार? ‘दो आँखे बारह हाथ’, ‘मुगल ए आझम’, ‘श्री ४२०’, ‘उडन खटोला’, ‘गंगा जमुना’, ‘जिस देश मे गंगा बहती है’, ‘गाईड’, ‘प्यासा’, ‘कागज के फूल’, ‘चौदहवी का चांद’, ‘साहेब बिवी और गुलाम’, ‘जागते रहो’, ‘दो बिघा जमीन’, ‘सुजाता’, ‘बंदिनी’, ‘आराधना’, ‘गुमराह’, ‘दो रास्ते’, ‘उपकार’, ‘शोर’, ‘निशांत’, ‘अंकुर’, ‘आनंद’, ‘नमक हराम’, ‘अभिमान’, ‘आंधी’, ‘मौसम’, ‘अपने पराये’, ‘दीवार’, ‘उमराव जान’, ‘सागर’… ही नावे संपणारी नाहीत. तेच तर चित्रपटाचे अस्सल व खरे यश. ते आठवड्यात वा गल्ला पेटीवरील महाउच्चांकापेक्षाही खूपच मोठे आहे…
दिलीप ठाकूर