या लेखात आपण २०२५ च्या यूपीएससी मुख्य परीक्षेच्या जीएस ४ म्हणजेच ‘नीतिशास्त्र’ या पेपरमधील प्रश्न समजून घेणार आहोत. या लेखात आपण केस स्टडी ही संकल्पना समजून घेवू. या पेपरच्या सेक्शन ‘ब’ मध्ये ६ केस स्टडी विचारल्या जातात. त्यातील ६ वी व शेवटची केस स्टडी आपण पाहुयात
नोट: यूपीएससी मुख्य परीक्षेतील प्रश्न हे इंग्रजी व हिन्दी भाषेत असतात. तुम्ही मुख्य परीक्षा इंग्रजीतून वा मराठीतून देवू शकता. इथे आपण प्रश्न मराठीतून बघूयात.
प्र. अशोक हे ईशान्येकडील राज्याच्या सीमावर्ती जिल्ह्यांपैकी एकाचे विभागीय आयुक्त आहेत. काही वर्षांपूर्वी, निवडून आलेले नागरी सरकार उलथवून टाकल्यानंतर लष्कराने शेजारच्या देशाचा ताबा घेतला आहे. गेल्या दोन वर्षांत देशात विशेषतः गृहयुद्धाची परिस्थिती निर्माण झाली आहे. तथापि, बंडखोर गटांनी स्वतःच्या सीमेजवळील काही लोकसंख्या असलेल्या भागांवर ताबा घेतल्याने अंतर्गत परिस्थिती आणखी बिकट झाली आहे.
लष्करी आणि बंडखोर गटांमधील तीव्र लढाईमुळे, अलिकडच्या काळात नागरिकांच्या मृत्यूचे प्रमाण अनेक पटींनी वाढले आहे. दरम्यान, एका रात्रीत अशोकला सीमा चौकीचे रक्षण करणाऱ्या स्थानिक पोलिसांकडून माहिती मिळाली की सुमारे २००-२५० लोक प्रामुख्याने महिला आणि मुले सीमेच्या आपल्या बाजूला ओलांडण्याचा प्रयत्न करत आहेत. या गटातील शस्त्रे असलेले सुमारे १० सैनिक देखील आहेत जे ओलांडू इच्छितात. महिला आणि मुले देखील रडत आहेत आणि मदतीसाठी याचना करत आहेत. त्यापैकी काही जखमी आहेत आणि त्यांना तातडीने वैद्यकीय मदतीची आवश्यकता आहे. अशोकने राज्याच्या गृहसचिवांशी संपर्क साधण्याचा प्रयत्न केला परंतु तो अयशस्वी झाला मुख्यतः खराब हवामानामुळे संपर्क तुटला.
(अ) परिस्थितीचा सामना करण्यासाठी अशोककडे कोणते पर्याय उपलब्ध आहेत?
(ब) अशोकसमोर कोणत्या नैतिक आणि कायदेशीर अडचणी आहेत?
(क) अशोकने कोणता पर्याय स्वीकारणे अधिक योग्य ठरेल असे तुम्हाला वाटते का आणि का?
(ड) सध्याच्या परिस्थितीत, सीमा रक्षक पोलिसांनी गणवेशातील सैनिकांशी व्यवहार करताना कोणते अतिरिक्त सावधगिरीचे उपाय करावेत? (२५० शब्दात उत्तर) २० गुण
(अ) अशोककडे उपलब्ध पर्याय:
मानवतावादी कारणास्तव सर्वांना प्रवेश द्या आणि तात्काळ वैद्यकीय मदत आणि निवारा देण्यासाठी योग्य ती कारवाई करा. .
परवानगीचा नसल्यामुळे आणि सुरक्षेच्या कारणास्तव त्यांना प्रवेश नाकारायला हवे.
पडताळणी आणि निःशस्त्रीकरणासाठी सशस्त्र सैनिकांना ताब्यात घेवून फक्त नागरिकांना (महिला आणि मुले) प्रवेश देवून निवारा द्यावा.
नागरिकांची तात्पुरती सुरक्षा सुनिश्चित करताना मार्गदर्शनासाठी सैन्य/निमलष्करी आणि परराष्ट्र मंत्रालयाशी तात्काळ समन्वय साधावा.
(ब) नैतिक आणि कायदेशीर दुविधा:
मानवतावाद विरुद्ध राष्ट्रीय सुरक्षा: निष्पाप नागरिकांचे जीव वाचविताना राष्ट्रीय सीमांचे रक्षण ही बाब आपण दुर्लक्षित करू शकत नाही.
कायद्याचे राज्य विरुद्ध करुणा: अनधिकृत प्रवेश रोखण्यासाठी कायदेशीर आदेश विरुद्ध पीडित नागरिकांचे संरक्षण करण्याचे नैतिक कर्तव्य.
सार्वभौमत्व विरुद्ध मानवी हक्क: आंतरराष्ट्रीय सीमांचा आदर करणे विरुद्ध निर्वासित संकटाला प्रतिसाद देणे (आंतरराष्ट्रीय नीतिशास्त्र).
व्यावसायिक उत्तरदायितत्त्व: स्पष्ट परवानगीशिवाय कृती करणे विरुद्ध तातडीची नैतिक जबाबदारी.
(क) सर्वात योग्य पर्याय:
अशोकने ओळख पटविण्यासाठी आणि निःशस्त्रीकरणासाठी सशस्त्र सैनिकांना तात्पुरते ताब्यात घेताना मानवतावादी कारणास्तव नागरिकांना प्रवेश द्यावा. त्याने महिला आणि मुलांना वैद्यकीय मदत आणि निवारा सुनिश्चित करावा आणि ताबडतोब उच्च अधिकाऱ्यांना, लष्करी तुकड्यांना आणि गृह मंत्रालयाला कळवावे. हा पर्याय राष्ट्रीय सुरक्षेशी करुणेचे संतुलन साधतो आणि भारताच्या मानवतावादी परंपरा आणि निर्वासित करारांनुसार आंतरराष्ट्रीय दायित्वांशी जोडतो.
(ड) सीमा पोलिसांसाठी खबरदारीचे उपाय:
सैनिकांना तात्काळ नि:शस्त्र करून त्यांना वेगळे ठेवणे.
ओळख पडताळून बघणे आणि हेरगिरी किंवा घुसखोरीची तपासणी करणे.
कडक सुरक्षेत नागरिकांच्या वैद्यकीय उपचारांना सुनिश्चित करणे.
पार्श्वभूमी तपासणीसाठी गुप्तचर संस्था आणि सैन्याशी समन्वय साधणे.
संपूर्ण घटनेचे दस्तऐवजीकरण करा आणि सर्व शस्त्रे सुरक्षितपणे सुरक्षित करा.
या केस स्टडीमध्ये नीतिशास्त्रातील उपयोगितावाद म्हणजेच जास्तीत जास्त लोकांचे कल्याण करणे. सुरक्षितता धोक्यात न आणता अधिकाधिक लोकांचे जीव वाचवणे. तसेच कर्तव्यपर नीतिशास्त्र, सद्गुण नीतिशास्त्र, दबावाखाली धैर्य, करुणा, विवेक आणि सचोटी दर्शवणे. अशा बाबींचा समावेश आहे.
नीतिशास्त्रातील केस स्टडीज हे उमेदवाराच्या वास्तविक जीवनातील प्रशासकीय परिस्थितीत नैतिक तत्त्वे लागू करण्याच्या क्षमतेची चाचणी घेण्यासाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहेत. याद्वारे दबावाखाली नैतिक सिद्धांत आणि व्यावहारिक निर्णय घेण्यामधील अंतर भरून काढतात. या केस स्टडींद्वारे यूपीएससी सचोटी, सहानुभूती, निष्पक्षता आणि भावनिक बुद्धिमत्तेचे मूल्यांकन करते. केस स्टडीज हे उघड करतात की अधिकारी कायदेशीरपणाला नैतिकतेसह आणि सार्वजनिक हिताला करुणेसह कसे संतुलित करतो. ते विश्लेषणात्मक विचार, नैतिक तर्क आणि जबाबदारीचे देखील मूल्यांकन करतात. थोडक्यात, केस स्टडीज अशा उमेदवारांना ओळखण्यास मदत करतात जे निष्पक्ष, मानवीय आणि जबाबदार निर्णय घेऊ शकतात. नैतिक आणि प्रभावी सार्वजनिक सेवेची खरी भावना केस स्टडीद्वारे प्रतिबिंबित होते. २५० पैकी १२० गुण हे या घटकासाठी आहेत तेव्हा या विषयाचा अभ्यास चांगल्या प्रकारे करा.
sushilbari10@gmail.com